E e i na conxunción

Un tema me foi proposto recentemente para o seu tratamento nestas lerias, o do uso de i no canto de e para a conxunción coordinante empregada como signo de unión. Exemplos serían: “o pai i o fillo”, “homes i mulleres”, “cebada i avea”, “millo i centeo”... A amiga que me fai a suxestión, apúntame a súa explicación causal. Trataríase dun castelanismo, pois en realidade é a conxunción castelá y a que se está a empregar.

Eu coido que así é, ou pode ser; mais non en todos os casos. Nunha parte bastante extensa de Galiza a conxunción e ten dúas variantes de realización fonética, [ɛ] e [j]. A primeira variante ocorre diante de palabra que comeza por consoante, como en “homes e mulleres”, “centeo e millo”. A segunda, diante de palabras que comezan por vogal, como “mulleres e homes”, “o pai e o fillo”, “cebada e avea”, “tu e el”... Nestes casos, e sempre nesa parte do territorio, a conxunción realízase como semiconsoante prenuclear verbo da vogal inicial da palabra seguinte, producindo asemade o efecto de abrir nun grao esta vogal. E así teremos realizacións fonéticas como [oˈpajjɔˈfiʎo], [θeˈβaðajaˈβea], [ˈtuˈjɛl]. Mentres que, cando ocorre ante consoante, teremos: [ˈɔmesɛmuˈʎɛɾes], [θenˈtewɛˈmiʎo]. Digamos que esta diferenza de pronunciación non ten por que se reflectir na escrita. Nun caso e noutro, parece mellor escribir sempre a mesma grafía, e, que logo realizaremos cun son ou con outro se somos falantes daquelas terras ourensás onde se diferencia, ou se quixermos falar coma eles.

No resto do territorio galego a conxunción e só admite, por norma, a realización consistente en a pronunciar como vogal palatal medioaberta [ɛ], independentemente de que ocorra ante vogal ou ante consoante. De xeito que soará en “o pai e o fillo” [oˈpajɛoˈfiʎo] coma en “pai e fillo” [ˈpajɛˈfiʎo]. Cando alguén a realiza como [i] ou [j] en calquera contexto -por exemplo, [oˈpaj i oˈfiʎo], [oˈpaj joˈfiʎo] e [ˈpaj i ˈfiʎo]-, daquela pódese coidar que se trata dun castelanismo. Nótese que nestas realizacións non se abre a vogal seguinte, cando é o caso. O que quere dicir que non se está seguindo a fala das zonas onde se diferencia a pronunciación segundo o contexto fonético.

Percibo que estas realizacións xa se ouven moito menos do que hai entre corenta e trinta anos. Mesmo diría que, se remanecen, é sobre todo en persoas que naquela altura colleron o vicio e o non soltaron, ou noutras que o aprenderon delas. De por parte, non estou moi seguro de que na súa orixe se tratase realmente dun castelanismo. Se, sincronicamente considerado o fenómeno, así o interpretar hoxe a conciencia dos falantes e dos ouvintes, pois serao, logo. Non constitúe, porén, un fenómeno desacougante. As interferencias contaminantes deben preocuparnos cando as variantes lingüísticas individuais que inducen, adquiren prestixio e collen unha carreira de espallamento, como unha mancha de aceite que se difunde, entre a comunidade lingüística. Se, pola contra, acontece que en vez de se estenderen tenden a recuar, é que se reaxiu eficazmente.

Engado esta "posdata" varios días despois de a entrada ser publicada e de recibir en resposta unha nota da nosa amiga, autora da suxestión inicial, onde advirte que aos políticos, se falan galego, case non se lles ouve dicir e, senón i case sempre e de cote. Cando enriba escribín que posíbelmente este hábito de fala non fora na súa orixe un castelanismo, pensaba precisamente en quen eran os que hai uns corenta anos o adoptaron. Podemos caracterizalos en bloque como xente nova, de formación universitaria, militante ou achegada a partidos políticos de esquerda, fillos da clase media urbá, castelán falantes maternos e neoconversos en canto galego falantes. A súa variedade lingüística era unha xiria, unha lingua especial levóxira -dito sexa sen má intención-, entre cuxos trazos diferenciadores estaba a pronunciación da conxunción e como un son vogal palatal fechado. Por influencia do castelán? Se disto me caben dúbidas é porque eles, eses falantes, tamén do castelán se querían diferenciar, pois incorrían, por cada enunciado que emitían, en un ou dous daqueles inmensos e paveros hiperenxebrismos que tanto nos teñen feito rir. Suxeitos dunha actitude ata ese extremo hipercaracterizadora dificilmente incorrerían nun castelanismo patente, como en aparencia o é o fenómeno que comentamos. Que outra explicación tería, pois logo? Sen estar disto moi seguro, seméllame unha variante debida á "lingua especial" ou xiria dese ambiente específico de acción política, o único en que moitos deles se expresaban en galego. A miña hipótese é que, nun primeirísimo momento, ese trazo é debido a un intento mal logrado de imitar alguén, poida que un utente daquela variedade diatópica onde alternan segundo o contexto fonético as dúas variantes enriba consideradas, e que se cadra deu en axir como modelo de acción, de vida e de fala para esa xente nova que dixemos. Case estou por dicir un nome; porén a tanto xa non me atrevo.

Mo como!

Non sei o que faga...; mais, por lle tirar ferro ao asunto, podiamos comezar esta leria cun gracexo. Unha nena, xogando coa palabra, dicíalle ao amigo, ou irmán, ou curmán...:
– Di “como”.
– Como –pronunciou o outro.
– Así non; dío moitas veces seguidas, todo de carreira.
– Comocomocomocomocomo... –o neno colle aire, non pode máis– mocomocomocomocomoco... –respira de novo...
– Ha, ha, ha! Picaches!
– ... ¿!
– Si, si! Dixeches “moco, moco, moco, moco, moco...!”

Outra escena, con outros actores. Están varios rapaces e rapazas discutindo menos seriamente do que máis. Nun momento dado, un deles fai que se sente ofendido polo que un terceiro dixo ou fixo. Así que, ollando para a compaña e sinalando o presunto ofensor, máis en broma do que en serio chía:
–Mo como!

Construcións morfosintácticas deste tipo son xa moi frecuentes entre os galego falantes de menos de corenta anos. Nos máis vellos desta idade escoitarase algunha vez; todo se contaxia. Nos moi vellos non se oirá, sacado algún raro caso. Onde agora se adoita dicir “Mo como / Cómomo”, “Xa ma sei” (a lección), “Lévoma / Ma levo” (a camisa que acabo de probar), “Pídomos” (os patíns que estamos vendo tras da vidreira)..., nesas situacións e contextos os vellos galegos diciamos: “Cómoo” ou "Que o como!", “Xa a sei”, “Lévoa”, “Eu quéroos”.

Falamos así naturalmente, sen autocorrixirnos. Así nos aprenderon a falar. Hai unha chea de verbos que nunca usaban como pronominais aqueles dos que aprendemos. Mesmo en construcións intransitivas: “Marchamos” e non “Marchámonos”, “Calade” e non “Caládevos”; aínda que alternasen “Vinde” e “Víndevos”, “Imos” e “Ímonos”. O que nunca acontecía era empregaren os verbos transitivos baixo a forma pseudorreflexiva ou pronominal: “comerse algo”, “saberse algo”, “levarse algo”, “pedirse algo”... Isto, pola contra, é normal no castelán oral. Velaí o foco de contaxio. Velaí máis un conduto por onde a norma castelá se está asentando como norma predominante do galego, sobre todo nos seus rexistros baixos.

Ou non tan baixos. Hoxe mesmo leo nun artigo de opinión dun xornal isto: “Hai unha vella sentencia que di que a revolución cómese aos seus líderes [...]”, e un pouco máis abaixo: “[...] e tragouse a moitos dos seus líderes que querían manter a vella utopía”. Ten unha escusa o autor, séndomos un pouco bos. Non é galego falante materno. Nin lingüista. Mais é dos que escriben e teñen moito escrito en lingua galega. E estes fan norma. A ver se toman conciencia da súa responsabilidade e se corrixen.

Damos fin aquí a esta leria sen dicirmos nada sobre outros trazos sintácticos castelanistas que asoman nas expresións citadas, concretamente o referente á colocación dos pronomes átonos (mo, ma, mos...) na cláusula e á construción do complemento directo coa preposición a (aos seus líderes, a moitos dos seus líderes). Son outros temas. Algunha vez os trataremos.

-