Un concerto na menor

UN CONCERTO “NA MENOR”

Copio e encolo dun xornal dixital galego o texto da seguinte noticia:

“A orquestra e o coro Gaos interpretará este sábado a 'Misa de Réquiem en re menor' de Wolfgang Amadeus Mozart --ás 21.30 horas e con entrada libre-- na Catedral de Santiago, nun recital que contará coa colaboración de Carmen Subrido, Nuria Lorenzo, Borja Quiza e Francisco Corujo.

“Este recital, enmarcado no 'Ciclo de concertos en catedrais galegas' programado pola Consellería de Cultura e Turismo, contará ademais co clarinetista Antonio Suárez que interpretará xunto á orquestra Gaos o 'Concerto para clarinete e orquestra na menor', tamén do xenio de Salzburgo.
“A Orquestra Gaos naceu en abril de 2009, formada por músicos de toda Galicia --na súa maior parte profesores e alumnos dos principais conservatorios galegos-- baixo a dirección de Fernando Briones.
“Nuns dous anos colaboraron coa orquestra 227 músicos galegos en 19 programas diferentes, a través de 30 concertos en diversos auditorios de Galicia.
“Así mesmo, este ciclo continuará o domingo, 16 de outubro, na Catedral de Mondoñedo ás 19.30 horas, tras o seu paso nos últimos días polas localidades de Tui, Ourense e Lugo.”

A seguir escribo estes comentos:

Fáisenos nel sabedores, entre outras novidades, do programa dun recital musical, que vén estar formado por dúas obras de Mozart, textualmente:

‘Misa de Réquiem en re menor’ (sic) e

‘Concerto para clarinete e orquestra na menor’ (sic).

Quedo pampo e estantío, sen ánimo sequera para botar as mans á cabeza e os meus ais e exclamacións ao aire, que serían de pasmo se da boca me desen saído.

Penso e pregunto sen palabras que sería o que aconteceu para isto se producir. Fago suposicións e trato de responder con sentido.

Sería unha tradución de máquina? Seguramente. Unha tradución sen corrixir? Poida que non; mais corrixida por unha persoa profana verbo do mundo da música. Unha tradución dun texto redactado orixinalmente, en que lingua? En castelán, con toda seguridade. E agora vén o colmo do meu pasmo, tanto que os que me ven neste estado, “xa todos prenden espanto”.

A causa do meu espanto vela aquí:

O xornal dixital de onde tomo a noticia, suponse que redacta os seus textos en galego, ou iso se deduce da súa oferta e presentación pública. Así que non creo que esta que nos ocupa, primeiro a escribisen en castelán e logo a pasasen pola máquina e a revisasen. Para que tanto traballo!

Non cabe máis ca unha explicación. A noticia foi redactada en castelán e así lle chegou ao xornal dixital, seguramente; ou na mesma orixe a traduciron maquinalmente, nunca mellor dito, e logo a mandaron.

Onde sería redactada a noticia? Suposición ben encamiñada: no organismo programador dese ciclo de concertos en catedrais. É dicir, na Consellería de Cultura e Turismo. Claro, onde ía ser!

Saio do meu pasmo, bórraseme o teso das faccións, xa ninguén de min prende espanto. Canxa todo, cadra tan ben…! Provén da mesma orixe de onde aquel famoso “Desván de los Monjes” de hai dous anos -lembren os lectores e as lectoras.

Ninguén se espante, pois logo, doutras tachas e eivas en que incorren os redactores dese texto, estoutras referentes á identificación e titulación correcta das obras interpretadas nos concertos.

A tales escritores, profanos no eido da música, quizais non lles haxa que pedir milagres. Porén un pouquiño máis coidado xa deberon ter posto, pobres. Vexamos cales son os títulos orixinais e máis usuais desas obras de W. A. Mozart, compostas en 1791, o derradeiro da súa vida:

Requiem in d-Moll (KV 626)

Konzert A-dur für Klarinette (KV 622).

Se traducisen directamente do alemán ao galego, podían escribir:

Requiem en re menor

Concerto para clarinete en La maior.

En cambio –compárese–, segundo eles trátase de:

Misa de Réquiem en re menor

Concerto para clarinete e orquestra na menor.

Pase o de “Misa de Requiem…”; sobra en todo caso o til da palabra “Réquiem”, por inoportuno, innecesario e non sei cantos outras cualificacións negativas.

O que non ten escusa nin perdón é o título do concerto. Sobra o de “e orquestra”, pois nin pertence ao título nin se precisa; se non houbese orquestra, non se trataría dun “concerto”, senón doutra forma musical. Agora ben, iso de cambiarlle o modo á composición, chamándolle “menor” cando é “maior”! E o peor de todo, o colmo dos colmos da profanidade e da profanación faltaba aínda por vir: o de escribir “na menor” onde tiña que pór “en La maior”; ou, cometido o erro lingüístico e musical antecedente, “en la menor” polo menos.

Isto pasa en Galicia. Noutras partes, tamén?

A conxunción E MAIS

A CONXUNCIÓN E MAIS

Veño comprobando con certa inquedanza que nos textos galegos producidos nos últimos decenios a conxunción e mais se emprega pouco ou case nada. Refírome aos textos escritos e mais aos orais e entre os primeiros inclúo as traducións de obras doutras linguas, non só as de creación orixinal en lingua galega.

Ante tal fenómeno a miña reacción, aparte da mágoa que me dá, consiste en usar canto máis podo a forma por outros preterida, sempre que semántica e foneticamente, e ata musicalmente, me acae axeitada. É que eu aprendín a falar con ela como a conxunción coordinante máis usada, á custa de e e mais de pero. De por parte, coido que o uso deste nexo coordinante constitúe un trazo moi característico da lingua galega; por algo é tamén unha das formas que os galegos non fondamente asimilados polo sistema lingüístico castelán aínda conservan e calcan adoito ao se expresaren na lingua dominante, por ex.: “Vinieron mis padres y mas mis tíos”.

Á vista disto último precisamente, semella estraño que a locución e mais se estea deixando de empregar na fala e na escrita da nosa lingua. Certo é tamén que non hai que ver aí ningún paradoxo, e sobra, por iso, a admiración. Acontece esa evicción principalmente nos rexistros cultos da lingua e mais na fala en galego de persoas formadas cultural e lingüisticamente en castelán ou nun galego pasado pola forma e norma do castelán. Velaquí a causa e o contexto do fenómeno. Velaquí, de por parte, unha amosa máis da ruína do sistema, norma e identidade da lingua galega, esta grave doenza que un día a levará –se non a leva xa– á morte. O propio feito de que aínda moitos falantes de Galicia a calcan no seu castelán, supón máis un motivo para que a maioría dos falantes “cultivados” do galego a consideren como unha forma estigmatizada, e por iso vitanda, mesmo na lingua autóctona do país. Cousas da sociolingüística! E da perda colectiva da autoestima.

Propoño desde aquí iniciar un movemento de reivindicación e recuperación do emprego da conxunción e mais en todas as distribucións e con todos os valores e matices cos que por norma se usaba popularmente, ou aínda se usa en moitas partes. O seu valor principal é o de nexo coordinante aditivo, isto é, o de coordinar co senso de suma dúas –ou máis– unidades lingüísticas situadas sintacticamente no mesmo nivel funcional. Os seus diferentes matices son polo menos tres:

- De simple adición (conxunción copulativa):

a) Son coma o can e mais o gato.

b) Viñeron meus pais e mais viñeron despois meus tíos.

- De adición e mais un senso de restrición, obxección ou contraposición dos coordinados (conxunción adversativa):

a) Fala moito e mais fala ao caso.

b) Tamén eu estou canso e mais non me queixo.

- De adición á que se engade un senso de énfase (conxunción copulativa con certo valor adverbial):

a) Chove, e mais chove ben.

Unha observación de interese cómpre engadir. Se reparamos nos exemplos aducidos e noutros que o noso saber de falantes como lingüistas nos ofrecen, vemos que o sentido adversativo non é posíbel cando as unidades coordinadas son frases nominais (coma en: o can e mais o gato) ou calquera outras de nivel inferior á cláusula. Pola contra, se a conxunción e mais une cláusulas dentro dunha unidade lingüística superior, é entón cando se abre a posibilidade de expresar diferentes matices de sentido, nomeadamente o de contraposición ou restrición propio das chamadas conxuncións adversativas e concesivas. Nas linguas naturais estas diferenzas son moi pertinentes; aínda que nas linguas formalizadas non se toman en conta. Fixémonos, un supoñer, en como se formula na lóxica formal a conxunción das proposicións p e q seguintes.

p: Tamén eu estou canso.

q: Eu non me queixo.

p˄q: Tamén eu estou canso e mais non me queixo.

É dicir, a fórmula é exactamente a mesma (p˄q) que se o que na lingua natural se expresa, é a simple adición coma en:

p: Viñeron meus pais.

q: Viñeron despois meus tíos.

p˄q: Viñeron meus pais e mais viñeron despois meus tíos .

Abonde para hoxe cos anteriores apuntamentos. Outros me pracería facer algún día sobre o valor coordinante adversativo da conxunción que. É un trazo característico do galego popular que apenas aparece reflectido hoxe en día na escrita, nin sequera na literaria. Refírome a construcións coma: “Non chove, que neva”. Outro dos valores destoutro coordinante é o valor causal, tamén normal no castelán outrora.

Porén terá interese para alguén perder o tempo nestas cativezas?