A conxunción E MAIS

A CONXUNCIÓN E MAIS

Veño comprobando con certa inquedanza que nos textos galegos producidos nos últimos decenios a conxunción e mais se emprega pouco ou case nada. Refírome aos textos escritos e mais aos orais e entre os primeiros inclúo as traducións de obras doutras linguas, non só as de creación orixinal en lingua galega.

Ante tal fenómeno a miña reacción, aparte da mágoa que me dá, consiste en usar canto máis podo a forma por outros preterida, sempre que semántica e foneticamente, e ata musicalmente, me acae axeitada. É que eu aprendín a falar con ela como a conxunción coordinante máis usada, á custa de e e mais de pero. De por parte, coido que o uso deste nexo coordinante constitúe un trazo moi característico da lingua galega; por algo é tamén unha das formas que os galegos non fondamente asimilados polo sistema lingüístico castelán aínda conservan e calcan adoito ao se expresaren na lingua dominante, por ex.: “Vinieron mis padres y mas mis tíos”.

Á vista disto último precisamente, semella estraño que a locución e mais se estea deixando de empregar na fala e na escrita da nosa lingua. Certo é tamén que non hai que ver aí ningún paradoxo, e sobra, por iso, a admiración. Acontece esa evicción principalmente nos rexistros cultos da lingua e mais na fala en galego de persoas formadas cultural e lingüisticamente en castelán ou nun galego pasado pola forma e norma do castelán. Velaquí a causa e o contexto do fenómeno. Velaquí, de por parte, unha amosa máis da ruína do sistema, norma e identidade da lingua galega, esta grave doenza que un día a levará –se non a leva xa– á morte. O propio feito de que aínda moitos falantes de Galicia a calcan no seu castelán, supón máis un motivo para que a maioría dos falantes “cultivados” do galego a consideren como unha forma estigmatizada, e por iso vitanda, mesmo na lingua autóctona do país. Cousas da sociolingüística! E da perda colectiva da autoestima.

Propoño desde aquí iniciar un movemento de reivindicación e recuperación do emprego da conxunción e mais en todas as distribucións e con todos os valores e matices cos que por norma se usaba popularmente, ou aínda se usa en moitas partes. O seu valor principal é o de nexo coordinante aditivo, isto é, o de coordinar co senso de suma dúas –ou máis– unidades lingüísticas situadas sintacticamente no mesmo nivel funcional. Os seus diferentes matices son polo menos tres:

- De simple adición (conxunción copulativa):

a) Son coma o can e mais o gato.

b) Viñeron meus pais e mais viñeron despois meus tíos.

- De adición e mais un senso de restrición, obxección ou contraposición dos coordinados (conxunción adversativa):

a) Fala moito e mais fala ao caso.

b) Tamén eu estou canso e mais non me queixo.

- De adición á que se engade un senso de énfase (conxunción copulativa con certo valor adverbial):

a) Chove, e mais chove ben.

Unha observación de interese cómpre engadir. Se reparamos nos exemplos aducidos e noutros que o noso saber de falantes como lingüistas nos ofrecen, vemos que o sentido adversativo non é posíbel cando as unidades coordinadas son frases nominais (coma en: o can e mais o gato) ou calquera outras de nivel inferior á cláusula. Pola contra, se a conxunción e mais une cláusulas dentro dunha unidade lingüística superior, é entón cando se abre a posibilidade de expresar diferentes matices de sentido, nomeadamente o de contraposición ou restrición propio das chamadas conxuncións adversativas e concesivas. Nas linguas naturais estas diferenzas son moi pertinentes; aínda que nas linguas formalizadas non se toman en conta. Fixémonos, un supoñer, en como se formula na lóxica formal a conxunción das proposicións p e q seguintes.

p: Tamén eu estou canso.

q: Eu non me queixo.

p˄q: Tamén eu estou canso e mais non me queixo.

É dicir, a fórmula é exactamente a mesma (p˄q) que se o que na lingua natural se expresa, é a simple adición coma en:

p: Viñeron meus pais.

q: Viñeron despois meus tíos.

p˄q: Viñeron meus pais e mais viñeron despois meus tíos .

Abonde para hoxe cos anteriores apuntamentos. Outros me pracería facer algún día sobre o valor coordinante adversativo da conxunción que. É un trazo característico do galego popular que apenas aparece reflectido hoxe en día na escrita, nin sequera na literaria. Refírome a construcións coma: “Non chove, que neva”. Outro dos valores destoutro coordinante é o valor causal, tamén normal no castelán outrora.

Porén terá interese para alguén perder o tempo nestas cativezas?