O auga frío

O auga está frío, o aula aberto... Cada vez adoita ouvírense máis estas e semellábeis construcións. Aínda hai quen diga que non temos a norma no castelán? Pola norma lingüística castelá se guía, tamén ao se expresar en galego, a maioría dos falantes pertencentes á capa intermedia da comunidade lingüística galegófona, caracterizados por teren estudos medios ou mesmo superiores e, quizais debido a iso, por unha interiorización bastante fonda e pouco reflexiva da norma castelá media ou case vulgar. O peor do caso non está nisto, senón en que, por causa de condutas lingüísticas dese teor, a norma da lingua galega está mudando de vez. Curiosamente, o que en castelán comezou sendo un inmenso vulgarismo e por unha vulgarización das elites se converteu nun cambio lingüístico practicamente afianzado, ese mesmo fenómeno converteuse, grazas ao papanatismo dos galegos perante todo o que vén de fóra, en modelo e norma, malia ser tan alleo a ela, da fala na nosa propia lingua.

Nada ou case nada é dado facer aos que, coma a min, lles repugnan ou dan noxo esas construcións. Impóñense e acabouse. Xa nos pasou, nestas últimas décadas, perante o afianzamento de tal cambio en castelán. Desde os meus estudos primarios, que foron en castelán e sobre a lingua castelá como única lingua accesíbel e mesmo como a medida de todas as linguas, ata os meus estudos universitarios -que inclúen a licenciatura en filoloxía hispánica-, sempre me aprenderon que os nomes femininos que comezan por [a] tónico, constrúense co alomorfo el do artigo fem¡nino e que, porén, se comportan como femininos con todos os demais determinantes, modificadores e atributos. Polo que se dicía e escribía: el águila, el águila negra, una águila, aquella águila, el águila está muerta, las águilas, las águilas son rápidas... Pois agora xa non, ou a norma máis común xa permite, mesmo nos libros de texto el águila negro, un águila, aquel águila, el águila está muerto, los águilas, los águilas son rápidos... Así vos é. O cambio está cumprido. E non hai que admirarse moito de que a academia e os falantes de rexistro elevado o permitisen. Eles mesmos foron os actores do cambio xa antigo polo que a palabra arte se masculinizara en certas acepcións e sintagmas, e a partir de aí eles mesmos decidiron que o correcto e preceptivo era dicir arte nuevo, el arte gótico, etc.

Este, porén, non é o noso problema. El é que desde fóra do noso sistema e norma lingüísticos se está gobernando a nosa lingua porque nós mesmos non a coñecemos nin aprezamos na súa entidade e integridade propias. E, coma no caso castelán, o cambio é acollido nas capas medias sociais e lingüísticas, que por iso mesmo serán imitadas polos demais utentes ata que finalmente fiquen avergoñadas e vitandas as construcións de noso: a arte nova, a arte gótica, a auga fría, a aula magna...

Entre Deus e Dios

En pura ciencia lingüística, non hai maneira de negar que a palabra Dios forme parte do léxico da lingua galega. Igual ca a palabra silla e tantos outros castelanismos léxicos e morfolóxicos. Pertencen ao sistema, no que entraron e funcionan cabalmente e sen ningunha dificultade. Todo falante as entende e case todos son capaces de empregalas. A norma non só as admite, senón que as prefire. Á norma me refiro entendida desde unha óptica descritiva, aquela que rexe e é definida polos usos da comunidade lingüística. Non me refiro, claro está, á norma prescritiva, establecida desde fóra con pretensións "normativizadoras". Que, de por parte e por desventura, son a miúdo tan pouco eficaces.

No duplicado léxico Deus/Dios temos un caso semellábel ao de Galiza/Galicia, coas diferenzas de grao e tempo que cumpra sinalar. Desde o punto de vista da pura lingüística, as razóns polas que debamos preferir Galicia sobre Galiza non son mellores ca as que nos asisten para recomendar o emprego de Dios en vez de Deus. Por moito que nos matemos, o non largo resío de comunidade galego falante que bordea o xa extenso e próspero eido castelán falante, aqueloutra comunidade seguirá moito tempo dicindo "diolo queira", "ben sabe dios", "nindiós" e semellantes. Só uns cantos utentes, cando ergueitos a un rexistro elevado, ousarán se cadra substituír tales expresións polas súas versións normativas. Aplicando o criterio que a algúns tanto convence, o de preferir as variantes que configuran unha lingua demótica, a cuestión non ten volta de folla.

Está ben que nunha lingua haxa dúas palabras tan diferentes para un só referente, e por riba único e absoluto, como é ese ao que refiren os membros do duplicado léxico Deus/Dios? Por razóns que calo, non serei eu quen se apure a responder.

E ninguén me veña con obxeccións obvias e por iso superficiais. Que Dios é un castelanismo e Galicia non? O groso do caso é que Dios recubriu a forma de noso ata a facer desaparecer no sistema e na norma, coma no caso de Galicia contra Galiza. De por parte, non é certo que no triunfo da voz Galicia non influíse a norma castelá. Que nun caso intervén e no outro non a legalidade, pola que só a voz Galicia é oficial? Está ben. Pois..., tamén se pode cambiar a lei para a facer máis acaída á xustiza da recuperación e á realidade (histórica). Ou, ao contrario, pódese pedir á xerarquía da Igrexa galega que declare a forma Dios como a única canonicamente válida, co fin de que non se dea a suposta monstruosidade de nunha mesma lingua haber dous nomes para o referente absoluto sobre todo referente, para o ser maior que se pode pensar, como o definiu o santo Anselmo.

Entre Galiza e Galicia

Dixeron que son ambas filoloxicamente lexítimas, confundindo coma os profanos filoloxía e lingüística histórica. Que queren dicir con iso da lexitimidade? Non que se poida usar calquera das dúas indistintamente e co mesmo dereito; senón, unicamente, que ambas son formas historicamente testemuñadas. Sobre isto, mellor fora que calasen. As formas que ofrecen os documentos medievais escritos en lingua galega, e aínda en castelán, son cando menos estas cinco: Galiza, Galizia, Galisia, Galliza e Gallizia. As cinco son, endalí, formas filoloxicamente lexítimas?

Na última revisión das normas ortográficas e morfolóxicas foron recoñecidas Galiza e Galicia. Esta segunda forma, que é a oficial e a única que as normas recoñecían ata hai pouco, provén daquelas medievais que manteñen -mellor, recuperan- o iode, adaptada máis tarde a súa ortografía consonte as reformas ortográficas polas que pasou a lingua castelá. Quere isto dicir que, na súa literalidade textual, a forma Galicia é moi serodia e non deriva do latinismo formal Gallecia, que aparece sobre todo en textos escritos en latín medieval.

Que sentido ten recoñecer nas normas ortográficas e morfolóxicas a posibilidade de elixir entre Galiza e Galicia para despois, na práctica, negarnos aos utentes a primeira opción en nome da regra creada para o caso: a de que a certos referentes nunha mesma lingua só lles pode corresponder unha única forma? Xa!, non se atreveron a tanto; só a aplican ao referente “país”. Por que vale só para este e non para outros referentes, como "Deus/Dios" ou "nai/mai/madre"? Non se diga que o vocábulo Dios non é galego? Ben sabe Dios que o é, coma ladrillo ou silla. Calquera empréstimo lingüístico, aínda que non nos praza, unha vez que entrou no sistema de chegada, pertence xa a el e nel constitúe un elemento do fenómeno universal da variación lingüística.

Quen se pronunciou ao nos desaconsellaren o uso efectivo da variante Galiza? A filoloxía? A legalidade vixente? Se cadra, unha sección do aparato ideolóxico de estado –diríase, adoptando un coñecido modelo de análise da realidade social. Ou téntase así de aplicar unha norma superior, aquela que establece como únicas formas toponímicas válidas as formas galegas? Entón, fosen consecuentes e decidisen que Galiza non é topónimo galego, senón –xa que castelán non– só portugués.

Se voltarmos á pura lingüística histórica, a forma Galiza leva todas as trazas de maior autenticidade. As formas con ela concorrentes parecen non ter máis explicación ca a de seren ultracorreccións gráficas, ao principio, e máis tarde adaptacións á fonética e morfoloxía castelás, influíntes no galego con forza abonda xa desde principios do século XIV. Se non, a ver quen me explica por que xa no latín galego do século XI a palabra derivada galiciense aparece grafada kalicense (“soldares kalicenses”), con notoria e avultada ultracorrección que, porén, non se aplica aínda á absorción do iode... Se este na palabra derivada foi absorbido, na primitiva con máis razón. Sen a influencia do castelán, a forma Galiza sería a única que se imporía. Pensen que o mesmo topónimo Cacabelos, o do Bierzo, aparece artificialmente grafado Cacavillos en dous documentos de 1410 relacionados co hospital de Santiago. Pois nin así se impuxo, malia ficar aquela vila fóra da Galicia moderna. Por azar sería que aquí a ideoloxía non viñese cubrir a realidade e falseala.

Xa ven a onde nos pode levar a ideoloxía. Ou, se de legalidade se tratar, como o dereito pode ser torto.