Nunca digas "hacia"

Nunca, ao falares galego, digas "hacia". Se case sempre a evitamos na escrita, na fala outro tanto. A verdade é que nin na escrita se tivo sempre o coidado de a evitar. Relendo estes días Escola de menciñeiros e fábula de varia xente, do grande mestre Álvaro Cunqueiro, no relato titulado "Matías Vello", referindo a cando este imaxinativo cociñeiro estivera por longo tempo desaparecido da súa Pastoriza natal, escríbese: "Non sei quen contou que estaba de lego ou cociñeiro nun convento, hacia León; estaría de cociñeiro, que o era de mérito, e maxinativo".

Aquí, e noutras entradas que teño mentes de lle engadir, hanse peneirar razóns abondas para fuxirmos sempre do emprego desa preposición, por innecesaria, estraña á nosa lingua e, sobre todo, moi perigosa. Xunto coa forma "eres" e algún outro castelanismo, a preposición hacia é un premente ariete destrutor da identidade da lingua galega. Porén, case non hai quen na oralidade empregue outra. Aínda que dispomos de moitas preposicións e locucións prepositivas que poden moi ben substituíla en calquera dos múltiplos contextos posíbeis, porén é en todos eles, casemente, a única empregada pola maior parte dos falantes.

Non hai moitos días, ouvimos pola radio un treito das declaracións dun coñecido membro do consello da Xunta de Galicia, quen nun punto delas falou de "mirar hacia adiante". Uns días despois, estándomos uns docentes a tratar de non sei que, un de nós vai e di : "Cómpre mirar hacia o futuro". Onte, por casualidade, véndomos un informativo da TVG, tivemos a ocasión de escoitar un veciño de Leiloio dicir, referíndose ao rótulo Benvidos a Buño que alguén lles chantou no medio daquela vila, que o alcalde de Malpica, consciente do torto cometido, prometía que logo se trasladaría a onde debía estar,"cen metros hacia alá", onde Buño comeza. Cada vez que un escoita estes usos, xa logo se sente tentado a encartar e dar a causa por perdida. Mais, se moitos tomarmos conciencia cabal da perigosidade deses arietes que nos derruban muros e nos furan o chan que pisamos, cabe a posibilidade de axiña adoptarmos un proxecto eficaz de defensa da identidade, sistema e norma(s) tradicionais da lingua. Desde esta residual esperanza escribo este artigo.

Primeiro, vexamos o que no galego ten de estraño a preposición hacia. O seu étimo é un non documentado prerromance *de face ad. Áchanse no castelán medieval as formas intermedias faz a e fazia. Nin no galego, que eu saiba, nin no protorromance occidental hispánico aparecen sequera indicios dunha forma cognada. Se a houbese, teriamos faza como resultado evolutivo, e non unha forma cun h- aparecido tras a aspiración de F- e, máis tarde, a caída daquel son farínxeo. Se en portugués se emprega a expresión em face de, " perante", evidente semella que se trata dunha locución prepositiva de creación relativamente recente, formada a partir do substantivo face, "cada unha das dúas partes laterais do rostro humano". De por parte, esta locución portuguesa non se usa no sentido de dirección ou destino dun movemento, principal en hacia e nas súas homólogas doutras linguas.

Vexamos agora que o recurso á preposición hacia é en galego totalmente innecesario. Eu non teño conciencia de a empregar nunca na miña fala galega. Coido que ata os meus quince anos, cando deixei por vez primeira o meu ámbito natal, nunca a usaban os meus familiares, compañeiros e conveciños. Andando o tempo e sobre todo nos últimos anos, veño verificando con tristén que a empregan xa moitos dos que se criaron comigo. Onde se lles pegou, non o sei ou pouco importa agora tratar de o explicar. Importa ante todo vermos que o cambio non é aínda, por sorte, totalmente irreversíbel.

Haberá quince días sucederon estas dúas autocorreccións que paso a narrar. Dunha parte, era un coro polifónico disposto en catro liñas, que deseñaban unha figura semicircular. As dúas liñas dianteiras eran de mulleres. Na primeira delas, a metade da esquerda, formada polas sopranos, mantiña moi apretadas as contraltos, que ocupaban a metade da dereita. Entón unha das contraltos rogou ás sopranos: "Facede o favor de achegarvos un pouco hacia alá". Eu, que andaba xa cismando co noso tema, roguei coma quen non quere a cousa: "Non digades nunca hacia; é castelán". E a dona interpelada, de sesenta anos, corrixiuse no momento: "Facede o favor de corrervos para alá".

Uns días despois, outra dona da mesma idade describía a un dos seus fillos a ubicación da rúa Filgueira Valverde, en Pontevedra. "Sabes onde está a rúa Uxía Novoneira. A seguinte hacia a estación, esa é a rúa Filgueira Valverde". A min, que asistía á conversa con atención por me interesar a información que se subministraba, ocupado tamén coa miña teima, saíume espontaneamente o rogo: "Non digades nunca hacia; é castelán". E aquela nai autocorrixiuse no momento: "A seguinte contra a estación é a rúa Filgueira Valverde". Andando uns quince días, o fillo destoutra dona, licenciado universitario, galegofalante por educación e por opción, sorprendino empregando a preposición hacia cando falaba en galego con outro galegofalante, tamén universitario.

Debo dicir, de por parte, que fiquei entre satisfeito e gratamente sorprendido no tocante á capacidade das referidas donas para corrixiren no intre e sen máis pensar o seu emprego de hacia. Isto demostra que a partida non está perdida aínda. Ademais a súa resposta ao estímulo corrector seméllame ben interesante. Eu mantiña xa de antes o convencemento de que na fala da miña infancia eran as preposicións contra e para as que máis comunmente empregabamos nos contextos onde agora, por seguimento da norma castelá, moitos galegofalantes empregan hacia. Comentaba este meu parecer recentemente cun amigo vinte anos máis novo ca min, dotado de moi boas competencias lingüísticas no referente á norma prescritiva da lingua galega. No transcurso da conversa preguntoume: "E logo cara a?". "Esta locución -respondinlle- lembro que tamén a usabamos; aínda que menos do que aquelas, contra e para. E sobre todo coido que a empregabamos cun dobre sentido, de dirección do movemento e de orientación do móbil, asemade". Por iso, unicamente a empregabamos en referencia a persoas ou a obxectos percibidos como orientábeis. En todo caso, polo que me lembro, sempre ou case sempre era substituíbel por contra ou para. Poñamos por caso, a oración Vírao cara á esquerda -falando dun meniño ou dun obxecto orientábel- podía substituírse por Vírao contra -ou para- a esquerda. En cambio, a transformación inversa non era previsíbel tratándose dun obxecto dificilmente orientábel. De alguén que estivese a fender un cachopo de madeira, non se esperaría que lle dixese ao axudante: "Pono/Vírao cara á esquerda", senón: "Pono/Vírao contra a esquerda" ou "Pono/Vírao para a esquerda".

Voltarei proximamente, se teño vagar, sobre outros aspectos relacionados co noso tema. Entre tales aspectos, tentaremos de entender por que hacia, forma xa de noso por moito que nos doa, está tendo tanto éxito que escorrenta ou elimina as "sinónimas" tradicionais, e, vistas as cousas desde a nosa banda, por que estas outras se retiran ou son abandonadas por nós, os utentes. A comparación co que sucede verbo disto noutras linguas neolatinas, pode axudarnos a entender o que aconteceu, ou está a acontecer, na lingua galega e por iso, na medida en que o proceso non acadou o seu termo, pode aínda ter volta.

Nunca digas "eres"

Nunca, ao falares galego, digas "eres". Nin o escribas. É un castelanismo innecesario. Verás axiña por que; se o non soubeses xa...

En latín tiñamos, no presente de indicativo, ES para a segunda persoa e EST para a terceira. Andando o tempo, aconteceu que o -T final se deixou de pronunciar. De resultas, ocorreu un fenómeno de sincretismo entre dúas unidades moi próximas, cun risco moi grande de ambigüidade e mesmo de incómoda confusión na praxe comunicativa. Había, coma sempre, varias posibilidades de escudir este risco, e as linguas resultantes da evolución diferenciada do latín resolveron de maneiras distintas tal situación problemática.

Reparemos na solución francesa. Na escrita, o francés mantén a forma gráfica latina: es e est, respectivamente. Na oralidade, que é o que máis importa e onde o risco de ambigüidade é maior, esas formas non ofrecen diferenza fonética ningunha. A ambigüidade resólvese, como tantas outras veces na conxugación francesa, mediante a anteposición dos pronomes persoais correspondentes, tu e il/elle, respectivamente; moi coherentemente, por certo, co xenio e o sistema desta lingua. Teñamos en conta que aime (je), aimes, aime (il/elle), aiment e aime (tu, imperativo) son formas que corresponden a nove unidades distintas en canto ao contido -inclúase o presente de subxuntivo- e, aínda así, todas elas se realizan cunha mesma materialización fonética. Só o pronome persoal que as precede ou segue, e mais o contexto sintáctico, as desambigúan, sen resíos de confusión, na fala oral; e na escrita, segundo os casos.

A solución do bloque galego-portugués foi outra. A caída do -T final latino fíxo confluír ambas persoas na forma es, realizada con "e" aberto para os dous valores. Como o galego non xeralizou o emprego das formas suxeito do pronome persoal ante as formas verbais, debeu botar man dun recurso diferente. Este consistiu en simplemente facer caer o -s final na terceira persoa do presente de indicativo do verbo ser; moi coherentemente, obsérvese aquí tamén, co xenio e o sistema da lingua. Efectivamente, na conxugación galega as formas da terceira persoa non rematan en -s, senón regularmente en vogal -a ou -e, e xustamente pola ausencia dese -s se distinguen formalmente da segunda persoa. Ou sexa -vamos aos exemplos-, é é a es como ama é a amas, quere é a queres, ve é a ves... En conclusión, o galego resolveu moi satisfactoriamente a problematicidade da colisión homonímica daquelas dúas formas da conxugación latina e, polo tanto, non ten necesidade ningunha de lle tomar emprestada ao castelán a súa particular e ben estraña solución.

O que fixo o castelán foi engordar o corpo fonético da forma es da segunda persoa e para iso botou man de eres, forma esta que no antigo se usara para a segunda persoa do futuro e que daquela ficaba libre porque o seu lugar estaba ocupado pola perífrase ser has, logo serás. Obsérvese que a solución castelá, aínda que non se lle poida negar lexitimidade, nin orixinalidade, é menos coherente do que as solucións francesa e galego-portuguesa. Supón unha dobre irregularidade: unha terceira persoa rematada en -s, contra o usual e adoitado no sistema, e a introdución dun estrañísimo novo morfema gramatical para a formalización do contido "segunda persoa do presente de indicativo".

Velaquí as razóns polas que nunca debes en galego dicir "eres". Xa sei que me podes obxectar que ata Rosalía o fixo, sobre todo nalgúns versos dun grande e emblemático poema:

Cando penso que te fuches,
negra sombra que me asombras,
ó pé dos meus cabezales
tornas facéndome mofa.

Cando maxino que es ida,
no mesmo sol te me amostras,
i eres a estrela que brila.
i eres o vento que zoa.

Si cantan, es ti que cantas;
si choran, es ti que choras;
i es o marmurio do río,
i es a noite i es a aurora.

En todo estás e ti es todo,
pra min i en min mesma moras,
nin me abandonarás nunca,
sombra que sempre me asombras.

Se contarmos as formas remarcadas con cursiva, acharemos para unha mesma unidade lingüística dúas formas gráficas e morfolóxicas: es, con sete ocorrencias, e eres, con dúas. Semella ben que Rosalía recorreu ao castelanismo por mor da medida e eufonía dos versos en que a introduciu. O resultado estético é bo; porén o sistema e a norma da lingua resultan magoados. Non a todos, está claro, se lles pode pedir todo. O poeta pode desviarse da norma sen dano para o produto estético.

Nota.- Observaranse no texto rosaliano outras incorreccións (segundo a norma prescritiva e tamén segundo a descritiva tradicional): "si" por "se" e "i" por "e", principalmente. A lingua de Rosalía amosa numerosos castelanismos, ben doados de explicar nunha muller de formación vilega e castelanófona, á parte dos xa presentes no galego oral que aprendeu ou ouviu sendo nova. Eses que enriba sinalamos, débense á primeira causa referida, non a esta segunda.