Podemos falar de compostos de levar cando nos referimos aos verbos elevar, enlevar, relevar e solevar; aínda que o proceso de composición se produciu xa no latín, polo menos en tres destas catro voces. No latín clásico achamos ELEVARE, RELEVARE e SUBLEVARE. Non se rexistra, que eu saiba, *INLEVARE ou *ILLEVARE. Poida que se crease no latín vulgar dalgunha rexión ou grupo social. Poida, mellor aínda, que fr. enlever se obtivese na idade media mediante a composición de en e lever, e o mesmo se pode supoñer para o portugués enlevar se non se tratase, como parecelle mellor, dun galicismo.
Hoxe en día, na lingua galega máis usual, tanto oral como escrita, só elevar é de uso frecuente. Emprégase moito menos relevar, e isto é só na escrita ou en rexistros orais elevados. Ben se comprenderá ese pouco uso, poisque ese verbo se entende comunmente como derivado de relevo, substantivo pertencente primariamente á linguaxe técnica da descrición xeográfica e das artes. Secundaria e figuradamente, é tamén adoitado noutros rexistros cultos da lingua co significado de 'importancia', 'saliencia'... Ten aínda relevar outra acepción, a de 'liberar dunha obriga', 'perdoar', 'aliviar a alguén'. É este sentido o que adopta cando se documenta no galego medieval. Anticipamos arriba que se entende comunmente relevar como derivado de relevo. Historicamente, sucedeu xustamente o contrario. O vocábulo relevo é un derivado regresivo de relevar, calcando o procedemento polo que o fr. relief deriva de relever. Despois, unha vez abonada polo uso a voz relevo, na conciencia dos seus utentes reinterprétase o verbo como derivado do substantivo.
Caso curioso é o da voz enlevar e dos seus derivados enlevación, enlevamento e enlevo; este, un verdadeiro derivado regresivo. Semella claro que entraron na lingua literaria galega de principios do século XX como empréstimos do portugués. Nesta lingua enlevar úsase só como sinónimo de extasiar. Os escritores galegos que o acollen, fano moitas veces sinónimo de elevar. Ven nel, seguramente, un bon recurso a prol do diferencialismo que pretenden verbo do castelán. Hoxe obsérvase certa renitencia perante o emprego destas voces, mesmo no seu senso normal en portugués. Semella seren preferidas a elas as súas sinónimas pertencentes ás familias de éxtase, encanto, gaiola, engado... Tamén adoita xa rexeitarse, usado neste sentido figurado, o verbo engadar, creación literaria recente a partir de engadar, 'atraer con cebo' en sentido propio; tende a ser considerado como un neoloxismo sobexo e pouco rendíbel. Sorte distinta lle coubo ao verbo engaiolar; mesmo na lingua oral e en situacións informais se utiliza con certa frecuencia e con alto rendemento expresivo. Merece fomentarse por iso e pola súa orixe popular. Supoño, verbo de enlevar e a súa familia, que a súa presenza no léxico portugués provén do fr. enlever e a súa familia -enlèvement, enlevage, enlevure... Atendendo á forma, cabe coidar que é así. Se atendermos ao significado, semella levarnos a pensar o contrario. Estas voces en portugués teñen un significado moi concreto e restritivo, o de 'elevación' en sentido espiritual. A familia fr. enlev- ofrece, pola contra, unha ampla polisemia, que vai desde 'erguer' (sinonimia con soulever) ata'tirar', 'levar consigo', 'roubar'. Porén, na acepción orixinaria de 'erguer', enlever úsase figuradamente como sinónimo de ravir. Deste uso figurado deberon de derivar os vocábulos galego-portugueses que presentan enlev-, como un calco para traducir construcións da lingua francesa onde o lexema refire ao estado anímico de ensoñación ou éxtase.
Finalmente, atendamos á voz solevar. Dos dicionarios galegos que consultei, en ningún aparece. Nos dicionarios portugueses prestáselle pouca atención, remítesenos á sinónima solevantar. O seu significado sería 'soerguer', 'erguer un pouco ou con dificultade'. A voz está testemuñada en castelán antigo; mais logo recuou perante o éxito do cultismo sublevar ata quedar arrombada no recuncho dos arcaísmos. En galego tivo que suceder algo semellante. Na lingua galega escrita nunca a achei, escribín aquí hai uns días. Na lingua galega oral, escoiteina máis dunha vez nos primeiros anos da miña vida. Usábaa miña nai e non certamente no sentido de 'erguer con dificultade", senón no de 'sublevar'. "Non te soleves", dicíame se lle parecía que eu tentaba de arrepoñerme contra o que ela decidía sobre min. Agora teño que dicir que nos escritos de Blanco Amor aparece ata dúas veces a voz solevar, segundo acabo de comprobar nunha consulta feita ao TILG (Tesouro Informatizado da Lingua Galega). Importa moito notar que Blanco Amor a emprega nun sentido -o de 'erguer', 'sobrepoñer','elevar moi alto'...- ben diferente dos que nos ofrecen os dicionarios portugueses ou os usos que lembro de miña nai.
Se lle albiscarmos algunha posibilidade de trunfo ao esforzo por recuperar eidos perdidos da lingua galega, velaquí unhas voces cuxo uso sería ben promover. Se non, a nosa lingua irase volvendo cada vez máis isomorfa coa castelá. En todo, por desventura. No tocante á semántica e ao léxico, como é o caso, tamén.
quinta-feira, 17 de abril de 2008
sábado, 12 de abril de 2008
Durmir e adormecer
Durmir e adormecer
Hai no sistema da lingua galega a posibilidade de expresar con dous verbos que, aínda contendo o mesmo lexema, son claramente distintos, a distinción semántica que se estabelece entre ‘estar a durmir’ e ‘quedarse a durmir’ ou ‘facer durmir’. Pódese afirmar, para o caso, que existe isomorfismo semántico e léxico entre o galego e o castelán; aínda que, como é sabido, esta lingua tende a expresar os tres significados co mesmo vocábulo, dormir, recorrendo, cando se quere marcar mellor a distinción, ás perífrases coas que definimos eses significados, ou, cando se trata do sentido incoativo, valéndose da pronominalización do verbo, dormirse.
Mediante a voz adormecer o galego resolveu, de maneira económica e eficaz, a expresión desas distincións semánticas. Niso semella ao francés, que dispón tamén de dúas voces, dormir e endormir. O fr. endormir significa ‘facer durmir’, como o gal. adormecer, usados en construcións transitivas. O gal. adormecer ten sentido incoativo nas intransitivas. O sentido incoativo adquíreo o fr. endormir ao que se pronominaliza, s’ endormir, e, redundantemente, ocorrendo en sintagmas intransitivos. O sistema permítelle ao castelán recorrer a adormecer, adormir, adormentar para connotar os semas de causación ou de incoación. Aínda así, por norma, como adiantabamos, tende a usar soamente a voz dormir, reforzada con verbos auxiliares ou cun pronome pseudorreflexivo. Por norma, como dicimos.
Por norma a nosa lingua ten menos tendencia a pronominalizar verbos, malia ser esta unha posibilidade do sistema. A razón está en que case non precisa acudir a tal recurso para marcar distincións semánticas que a voz ten xa de seu ou adquire no contexto sintagmático, como acontece no tocante a expresar a intransitividade. Poñamos por caso os verbos sentar, casar, cansar... e sobre todo verbos formados co sufixo –ecer, como adormecer, aborrecer, adoecer/devecer, quecer, esquecer... En galego o máis propio, se o contrario non for totalmente “anormal”, son secuencias como sentou na cadeira, casaron onte, cansou axiña, adormeceu coa calor, aborrecín no cinema, adoecía/devecía por ela, o día queceu moito, esqueceume a lección...
Acontece, porén, que, na lingua galega usual hoxe en día, a norma atinxente a estes trazos de seu estase a cambiar pola contraria. Por unha banda, constrúense como formalmente reflexivos, pronominais, os verbos sentar, casar, cansar... Pola outra, deixan mesmo de se usar verbos coma adormecer, aborrecer, quecer, esquecer, adoecer, devecer..., substituídos sen receo por durmir(se), aburrir, quentarse, olvidarse/esquecerse, etc. Todo moi coherente coa xa secular evolución da lingua galega cara a unha completa nivelación de diferenzas verbo da lingua de Castela, na que boa parte da comunidade galegofalante ve e ten a norma do seu falar, coma se o castelán fose a medida de todas as linguas.
Hai no sistema da lingua galega a posibilidade de expresar con dous verbos que, aínda contendo o mesmo lexema, son claramente distintos, a distinción semántica que se estabelece entre ‘estar a durmir’ e ‘quedarse a durmir’ ou ‘facer durmir’. Pódese afirmar, para o caso, que existe isomorfismo semántico e léxico entre o galego e o castelán; aínda que, como é sabido, esta lingua tende a expresar os tres significados co mesmo vocábulo, dormir, recorrendo, cando se quere marcar mellor a distinción, ás perífrases coas que definimos eses significados, ou, cando se trata do sentido incoativo, valéndose da pronominalización do verbo, dormirse.
Mediante a voz adormecer o galego resolveu, de maneira económica e eficaz, a expresión desas distincións semánticas. Niso semella ao francés, que dispón tamén de dúas voces, dormir e endormir. O fr. endormir significa ‘facer durmir’, como o gal. adormecer, usados en construcións transitivas. O gal. adormecer ten sentido incoativo nas intransitivas. O sentido incoativo adquíreo o fr. endormir ao que se pronominaliza, s’ endormir, e, redundantemente, ocorrendo en sintagmas intransitivos. O sistema permítelle ao castelán recorrer a adormecer, adormir, adormentar para connotar os semas de causación ou de incoación. Aínda así, por norma, como adiantabamos, tende a usar soamente a voz dormir, reforzada con verbos auxiliares ou cun pronome pseudorreflexivo. Por norma, como dicimos.
Por norma a nosa lingua ten menos tendencia a pronominalizar verbos, malia ser esta unha posibilidade do sistema. A razón está en que case non precisa acudir a tal recurso para marcar distincións semánticas que a voz ten xa de seu ou adquire no contexto sintagmático, como acontece no tocante a expresar a intransitividade. Poñamos por caso os verbos sentar, casar, cansar... e sobre todo verbos formados co sufixo –ecer, como adormecer, aborrecer, adoecer/devecer, quecer, esquecer... En galego o máis propio, se o contrario non for totalmente “anormal”, son secuencias como sentou na cadeira, casaron onte, cansou axiña, adormeceu coa calor, aborrecín no cinema, adoecía/devecía por ela, o día queceu moito, esqueceume a lección...
Acontece, porén, que, na lingua galega usual hoxe en día, a norma atinxente a estes trazos de seu estase a cambiar pola contraria. Por unha banda, constrúense como formalmente reflexivos, pronominais, os verbos sentar, casar, cansar... Pola outra, deixan mesmo de se usar verbos coma adormecer, aborrecer, quecer, esquecer, adoecer, devecer..., substituídos sen receo por durmir(se), aburrir, quentarse, olvidarse/esquecerse, etc. Todo moi coherente coa xa secular evolución da lingua galega cara a unha completa nivelación de diferenzas verbo da lingua de Castela, na que boa parte da comunidade galegofalante ve e ten a norma do seu falar, coma se o castelán fose a medida de todas as linguas.
domingo, 6 de abril de 2008
Beixar, baixar, erguer e a lingua litúrxica
Hai máis de cincuenta anos, sendo eu un cativo, na igrexa parroquial do lugar realizábase por Semana Santa un rito relixioso que, segundo as primeiras informacións orais que recibín, chamábase "baixa-la crus". Consistía en os frigueses pasaren e bicaren axionllados a cruz parroquial exposta nun almofadón pousado ao pé do impoñente monumento do xoves santo, mentres nos múltiples degraus deste ardían crepitantes ata a bóveda os cirios e as candeas.
No meu maxín suscitouse entón esta pregunta: como é que esa acción se pode chamar baixar a cruz?, de onde a baixamos ao lle darmos un bico? Miña nai non soubo darme outra resposta ca a de que sempre lle chamaran así; de seu pai e de súa avoa aprendera ela o nome. Pasarían quince ou vinte anos antes de que eu achase por min mesmo a resposta.
Na miña autodidacta introdución á literatura galega, cheguei a me familiarizar co lexema beix-, presente nos vocábulos beixo e beixar. Nunha curta viaxe por Portugal comprobei que os do país usaban estas palabras nos mesmos contextos e situacións en que nós usabamos bico e bicar. A partir de aí foi como comprendín. A denominación daquel rito, no teor en que se me transmitira, non era senón a deformación da denominación orixinaria beixar a cruz, ocorrida, por suposto, esa deformación no cruzamento con baixar había tempo, despois de perdido o uso de beixar noutros contextos. Se había moito ou non moito tempo que sucedera, non é doado suxerilo; aínda que sería máis ben longo, porque na fala local non se conservaba o lexema beix- en ningún outro uso, substituído totalmente por bic-. Hoxe en día aquel rito e o seu nome perdéronse, por desapareceren os que usaban o nome e porque o propio rito desapareceu cando hai máis de corenta anos se reformou a liturxia da Semana Santa. Desde entón, a cruz dáse a beixar ao pobo só no transcurso dos oficios litúrxicos do venres santo, xa non durante as vinte e catro horas que transcorren desde os oficios do xoves ata os do venres, período en que as igrexas permanecían case ininterrompidamente abertas para facilitar aos fregueses visitar o monumento e beixar a cruz.
O que máis nos interesa, porén, é o fenómeno de cambio lingüístico consistente na substitución dun lexema por outro ata a completa desaparición do primeiro, polo menos nun espazo xeográfico concreto.
Neste caso, a substitución acontece dentro do propio sistema da lingua, sen que haxa que supoñer ningunha interferencia do castelán, do tipo da que hoxe está a substituír bico/bicar por beso/besar. Sucedeu que de dous sinónimos, o máis novo, xurdido dunha operación metonímica -os beixos danse co bico, igual ca a bicada- e antes metafórica -ao conxunto dos dous beizos chámaselle bico, coma ao dos paxaros-, comeulle totalmente o terreo ao máis vello. O que hoxe acontece no paso de bico a beso é un caso ben diferente. Constitúe un elemento máis entre os moitos que forman parte do fenómeno global de substitución lingüística do galego polo castelán, nunha das dúas vertentes do mesmo, aquela pola que as formas galegas logo de resultaren estigmatizadas tenden a ser desprazadas polas castelás. A segunda vertente é a de paso dos utentes galegofalantes a castelanfalantes, en diversos degraus de conversión. Por entrambos camiños vaise indo asemade á substitución total, ata que do antigo galego fique soamente algún trazo que dentro duns séculos se poderá cualificar de substrato, froito das interferencias que da nosa lingua toma hoxe o castelán falado en Galicia. Ex.: "no seas parviño", "coge el niño en el colo"...
Contra estes cambios que atinxen á lingua de Galicia e áos seus usos, pouca forza van facer medidas coma as recentemente adoptadas por un terzo dos concellos do país, convidados polo de Redondela e co apoio da Dirección Xeral de Política Lingüística. Non quero criticalas, todo o contrario. Tento de facer ver que só pode enxergárselles un mínimo de éxito se elas foren unhas entre moitas outras, máis fondas e radicais, tendentes á recuperación do corpus e dos usos que a lingua leva tempo perdendo. Se non, pouco se vai lograr con que as orquestras canten en galego un cuarto das cancións que interpreten nas verbenas, con que a misa solemne das festas se diga na nosa lingua e con que a banda de música ou os gaiteiros fagan que se ouza o himno galego ao erguer a Deus. A lingua que en tales situacións se usar pode ser perfectamente unha variedade que, no canto de o deter, reforce o proceso de substitución.
Acabo de usar, reparen, a expresión ao erguer a Deus. Era esta, ou mellor dito ao erguer a Dios, a que usaban miña nai e as súas veciñas para se referiren ao momento da misa en que o crego erguía ao alto a hostia despois de consagración. Sen descoñecer nin moito menos o verbo levantar, que tamén usaban para o mesmo caso, a forma erguer era a máis empregada en todos os contextos e situacións extralingüísticas. Outro exemplo. Se meus pais me convidaban a deixar de estar deitado entre as sabas, dirixíanse a min co imperativo érguete, e con erte, a forma sincopada, máis frecuentemente. Cincuenta anos despois, o sinónimo levantar estalle comendo o terreo a erguer. Un caso máis entre moitos outros polos que de dúas ou máis formas, ambas galegas, a máis semellante ou en todo igual á correspondente castelá é a que despraza a diferente. Tamén se dá o caso contrario en discurso diferencialistas; mais as solucións neles preconizadas levan case sempre as de perder.
A supervivencia e previa recuperación do galego non pasa pola súa conversión nunha lingua litúrxica. E se tal acontecer porque o estado de cousas non permite outra, consérvese tan sequera o máis igual a si mesma que se puider. Así, se cadra, poderá resucitar socialmente nun futuro afastado no porvir, cando por ventura se reproducir o que aconteceu no século pasado coa lingua hebrea, despois de vinte e tantos que pasara a durmir nos libros, sen ser falada nin cultivada literariamente. Ou o milagre será imposíbel, por non haber xa pobo merecente e capaz?
No meu maxín suscitouse entón esta pregunta: como é que esa acción se pode chamar baixar a cruz?, de onde a baixamos ao lle darmos un bico? Miña nai non soubo darme outra resposta ca a de que sempre lle chamaran así; de seu pai e de súa avoa aprendera ela o nome. Pasarían quince ou vinte anos antes de que eu achase por min mesmo a resposta.
Na miña autodidacta introdución á literatura galega, cheguei a me familiarizar co lexema beix-, presente nos vocábulos beixo e beixar. Nunha curta viaxe por Portugal comprobei que os do país usaban estas palabras nos mesmos contextos e situacións en que nós usabamos bico e bicar. A partir de aí foi como comprendín. A denominación daquel rito, no teor en que se me transmitira, non era senón a deformación da denominación orixinaria beixar a cruz, ocorrida, por suposto, esa deformación no cruzamento con baixar había tempo, despois de perdido o uso de beixar noutros contextos. Se había moito ou non moito tempo que sucedera, non é doado suxerilo; aínda que sería máis ben longo, porque na fala local non se conservaba o lexema beix- en ningún outro uso, substituído totalmente por bic-. Hoxe en día aquel rito e o seu nome perdéronse, por desapareceren os que usaban o nome e porque o propio rito desapareceu cando hai máis de corenta anos se reformou a liturxia da Semana Santa. Desde entón, a cruz dáse a beixar ao pobo só no transcurso dos oficios litúrxicos do venres santo, xa non durante as vinte e catro horas que transcorren desde os oficios do xoves ata os do venres, período en que as igrexas permanecían case ininterrompidamente abertas para facilitar aos fregueses visitar o monumento e beixar a cruz.
O que máis nos interesa, porén, é o fenómeno de cambio lingüístico consistente na substitución dun lexema por outro ata a completa desaparición do primeiro, polo menos nun espazo xeográfico concreto.
Neste caso, a substitución acontece dentro do propio sistema da lingua, sen que haxa que supoñer ningunha interferencia do castelán, do tipo da que hoxe está a substituír bico/bicar por beso/besar. Sucedeu que de dous sinónimos, o máis novo, xurdido dunha operación metonímica -os beixos danse co bico, igual ca a bicada- e antes metafórica -ao conxunto dos dous beizos chámaselle bico, coma ao dos paxaros-, comeulle totalmente o terreo ao máis vello. O que hoxe acontece no paso de bico a beso é un caso ben diferente. Constitúe un elemento máis entre os moitos que forman parte do fenómeno global de substitución lingüística do galego polo castelán, nunha das dúas vertentes do mesmo, aquela pola que as formas galegas logo de resultaren estigmatizadas tenden a ser desprazadas polas castelás. A segunda vertente é a de paso dos utentes galegofalantes a castelanfalantes, en diversos degraus de conversión. Por entrambos camiños vaise indo asemade á substitución total, ata que do antigo galego fique soamente algún trazo que dentro duns séculos se poderá cualificar de substrato, froito das interferencias que da nosa lingua toma hoxe o castelán falado en Galicia. Ex.: "no seas parviño", "coge el niño en el colo"...
Contra estes cambios que atinxen á lingua de Galicia e áos seus usos, pouca forza van facer medidas coma as recentemente adoptadas por un terzo dos concellos do país, convidados polo de Redondela e co apoio da Dirección Xeral de Política Lingüística. Non quero criticalas, todo o contrario. Tento de facer ver que só pode enxergárselles un mínimo de éxito se elas foren unhas entre moitas outras, máis fondas e radicais, tendentes á recuperación do corpus e dos usos que a lingua leva tempo perdendo. Se non, pouco se vai lograr con que as orquestras canten en galego un cuarto das cancións que interpreten nas verbenas, con que a misa solemne das festas se diga na nosa lingua e con que a banda de música ou os gaiteiros fagan que se ouza o himno galego ao erguer a Deus. A lingua que en tales situacións se usar pode ser perfectamente unha variedade que, no canto de o deter, reforce o proceso de substitución.
Acabo de usar, reparen, a expresión ao erguer a Deus. Era esta, ou mellor dito ao erguer a Dios, a que usaban miña nai e as súas veciñas para se referiren ao momento da misa en que o crego erguía ao alto a hostia despois de consagración. Sen descoñecer nin moito menos o verbo levantar, que tamén usaban para o mesmo caso, a forma erguer era a máis empregada en todos os contextos e situacións extralingüísticas. Outro exemplo. Se meus pais me convidaban a deixar de estar deitado entre as sabas, dirixíanse a min co imperativo érguete, e con erte, a forma sincopada, máis frecuentemente. Cincuenta anos despois, o sinónimo levantar estalle comendo o terreo a erguer. Un caso máis entre moitos outros polos que de dúas ou máis formas, ambas galegas, a máis semellante ou en todo igual á correspondente castelá é a que despraza a diferente. Tamén se dá o caso contrario en discurso diferencialistas; mais as solucións neles preconizadas levan case sempre as de perder.
A supervivencia e previa recuperación do galego non pasa pola súa conversión nunha lingua litúrxica. E se tal acontecer porque o estado de cousas non permite outra, consérvese tan sequera o máis igual a si mesma que se puider. Así, se cadra, poderá resucitar socialmente nun futuro afastado no porvir, cando por ventura se reproducir o que aconteceu no século pasado coa lingua hebrea, despois de vinte e tantos que pasara a durmir nos libros, sen ser falada nin cultivada literariamente. Ou o milagre será imposíbel, por non haber xa pobo merecente e capaz?
Subscrever:
Mensagens (Atom)