Hai máis de cincuenta anos, sendo eu un cativo, na igrexa parroquial do lugar realizábase por Semana Santa un rito relixioso que, segundo as primeiras informacións orais que recibín, chamábase "baixa-la crus". Consistía en os frigueses pasaren e bicaren axionllados a cruz parroquial exposta nun almofadón pousado ao pé do impoñente monumento do xoves santo, mentres nos múltiples degraus deste ardían crepitantes ata a bóveda os cirios e as candeas.
No meu maxín suscitouse entón esta pregunta: como é que esa acción se pode chamar baixar a cruz?, de onde a baixamos ao lle darmos un bico? Miña nai non soubo darme outra resposta ca a de que sempre lle chamaran así; de seu pai e de súa avoa aprendera ela o nome. Pasarían quince ou vinte anos antes de que eu achase por min mesmo a resposta.
Na miña autodidacta introdución á literatura galega, cheguei a me familiarizar co lexema beix-, presente nos vocábulos beixo e beixar. Nunha curta viaxe por Portugal comprobei que os do país usaban estas palabras nos mesmos contextos e situacións en que nós usabamos bico e bicar. A partir de aí foi como comprendín. A denominación daquel rito, no teor en que se me transmitira, non era senón a deformación da denominación orixinaria beixar a cruz, ocorrida, por suposto, esa deformación no cruzamento con baixar había tempo, despois de perdido o uso de beixar noutros contextos. Se había moito ou non moito tempo que sucedera, non é doado suxerilo; aínda que sería máis ben longo, porque na fala local non se conservaba o lexema beix- en ningún outro uso, substituído totalmente por bic-. Hoxe en día aquel rito e o seu nome perdéronse, por desapareceren os que usaban o nome e porque o propio rito desapareceu cando hai máis de corenta anos se reformou a liturxia da Semana Santa. Desde entón, a cruz dáse a beixar ao pobo só no transcurso dos oficios litúrxicos do venres santo, xa non durante as vinte e catro horas que transcorren desde os oficios do xoves ata os do venres, período en que as igrexas permanecían case ininterrompidamente abertas para facilitar aos fregueses visitar o monumento e beixar a cruz.
O que máis nos interesa, porén, é o fenómeno de cambio lingüístico consistente na substitución dun lexema por outro ata a completa desaparición do primeiro, polo menos nun espazo xeográfico concreto.
Neste caso, a substitución acontece dentro do propio sistema da lingua, sen que haxa que supoñer ningunha interferencia do castelán, do tipo da que hoxe está a substituír bico/bicar por beso/besar. Sucedeu que de dous sinónimos, o máis novo, xurdido dunha operación metonímica -os beixos danse co bico, igual ca a bicada- e antes metafórica -ao conxunto dos dous beizos chámaselle bico, coma ao dos paxaros-, comeulle totalmente o terreo ao máis vello. O que hoxe acontece no paso de bico a beso é un caso ben diferente. Constitúe un elemento máis entre os moitos que forman parte do fenómeno global de substitución lingüística do galego polo castelán, nunha das dúas vertentes do mesmo, aquela pola que as formas galegas logo de resultaren estigmatizadas tenden a ser desprazadas polas castelás. A segunda vertente é a de paso dos utentes galegofalantes a castelanfalantes, en diversos degraus de conversión. Por entrambos camiños vaise indo asemade á substitución total, ata que do antigo galego fique soamente algún trazo que dentro duns séculos se poderá cualificar de substrato, froito das interferencias que da nosa lingua toma hoxe o castelán falado en Galicia. Ex.: "no seas parviño", "coge el niño en el colo"...
Contra estes cambios que atinxen á lingua de Galicia e áos seus usos, pouca forza van facer medidas coma as recentemente adoptadas por un terzo dos concellos do país, convidados polo de Redondela e co apoio da Dirección Xeral de Política Lingüística. Non quero criticalas, todo o contrario. Tento de facer ver que só pode enxergárselles un mínimo de éxito se elas foren unhas entre moitas outras, máis fondas e radicais, tendentes á recuperación do corpus e dos usos que a lingua leva tempo perdendo. Se non, pouco se vai lograr con que as orquestras canten en galego un cuarto das cancións que interpreten nas verbenas, con que a misa solemne das festas se diga na nosa lingua e con que a banda de música ou os gaiteiros fagan que se ouza o himno galego ao erguer a Deus. A lingua que en tales situacións se usar pode ser perfectamente unha variedade que, no canto de o deter, reforce o proceso de substitución.
Acabo de usar, reparen, a expresión ao erguer a Deus. Era esta, ou mellor dito ao erguer a Dios, a que usaban miña nai e as súas veciñas para se referiren ao momento da misa en que o crego erguía ao alto a hostia despois de consagración. Sen descoñecer nin moito menos o verbo levantar, que tamén usaban para o mesmo caso, a forma erguer era a máis empregada en todos os contextos e situacións extralingüísticas. Outro exemplo. Se meus pais me convidaban a deixar de estar deitado entre as sabas, dirixíanse a min co imperativo érguete, e con erte, a forma sincopada, máis frecuentemente. Cincuenta anos despois, o sinónimo levantar estalle comendo o terreo a erguer. Un caso máis entre moitos outros polos que de dúas ou máis formas, ambas galegas, a máis semellante ou en todo igual á correspondente castelá é a que despraza a diferente. Tamén se dá o caso contrario en discurso diferencialistas; mais as solucións neles preconizadas levan case sempre as de perder.
A supervivencia e previa recuperación do galego non pasa pola súa conversión nunha lingua litúrxica. E se tal acontecer porque o estado de cousas non permite outra, consérvese tan sequera o máis igual a si mesma que se puider. Así, se cadra, poderá resucitar socialmente nun futuro afastado no porvir, cando por ventura se reproducir o que aconteceu no século pasado coa lingua hebrea, despois de vinte e tantos que pasara a durmir nos libros, sen ser falada nin cultivada literariamente. Ou o milagre será imposíbel, por non haber xa pobo merecente e capaz?
Sem comentários:
Enviar um comentário