Véselle triste. Tívoselles por dignas daquel honor.
Adoito se oen, e mesmo se escriben, construcións semellábeis ás dúas precedentes. Xa podemos pregoar aos catro ventos a súa condición de bárbaras e inadmisíbeis en galego, que perderemos o tempo. Isto vénnos ratificar a convicción de que temos a norma no castelán e non hai xa quen nos libre dela. Razoemos un chisco, porén, sobre a razón deste tipo de construcións, sobre a súa estrañeza ao xenio da lingua galega e sobre as alternativas para expresarmos en galego o seu significado sintáctico.
De onde elas veñen é cousa clara. Son calcos sintácticos en bruto doutras castelás: se le ve triste; se les tuvo por dignas de aquel honor. O peor do caso é que no galego dalgunhas persoas, non precisamente populares, son máis frecuentes do que os seus mesmos modelos casteláns. Isto ten a súa razón. O castelán permite, para o mesmo contido, variar a expresión así: se le ve triste / se la ve triste ou se lo ve triste -esta última, pouco usada-, e se les tuvo en vilo / se las tuvo en vilo ou se los tuvo en vilo. Tal variabilidade non é doada en galego. Cadeas coma *vésea triste e *véseo triste, aínda que algunha vez se puideron producir, non dan conseguido vía libre. Endealí, cálcase precisamente a fórmula castelá máis estraña á nosa lingua, a variante con “leísmo”, fenómeno normal en castelán polo que se usan os pronomes le e les en función de obxecto directo e, polo tanto, no canto de lo/la e los/las respectivamente.
Ao calcar en galego estas construcións, estase incorrendo nun feo solecismo que, por riba, carrexa a infeliz desventura de introducir na norma galega usual o “lleísmo sintáctico”, totalmente estraño, como xa dixemos, ao xenio da nosa lingua. De ningún galego falante que non sufrise amoldamento á norma castelá se pode esperar o uso de lle ou lles en función de obxecto directo. En galego pode haber variación “cheísmo/teísmo”, mais non, ata a introdución desas barbaridades, de “lleísmo/loísmo”.
A cuestión principal é a máis difícil: como facer para evitar o solecismo descrito. Supoñendo que sirvan para algo, cousa da que son fortemente dultoso, quero aquí apuntar brevemente unhas pistas. Para comezar, cómpre querer e facer un esforzo elícito de se desintoxicar da norma castelá no atinxente a estas e outras construcións. Saber que aí está o perigo e ter vontade de fuxir del é o principio do remedio buscado. En segundo lugar, cómpre entender que non ten por que haber, e moitas veces non hai, isomorfismo entre galego e castelán. Igual que o contido da expresión galega Alí o vén non se pode expresar en castelán formalmente con Allí lo viene, do mesmo xeito e pola mesma razón calcar se le ve triste en véselle triste é unha barbaridade do mesmo calibre, por non dicir outra cousa que tamén comeza por b. Despois haberá que buscar, entre as posibilidades do sistema da lingua galega, as formas de noso axeitadas para a expresión do mesmo contido e, entre as histórica e popularmente adoitadas, elixir aquelas que pragmática e estilisticamente nos semellen máis útiles, máis prácticas ou máis belas.
Á hora da verdade, unha vez que se optou pola pureza, non hai que ter medo a que se nos perda algunha distinción ou que xurdan outras menos importantes. Supoñamos, un caso, que o contido do castelán se le ve triste referido a unha muller o expresamos en galego so unha destas formas: vese triste, un/unha vea triste, vela triste, vémola triste... O máis teimudo sempre poderá opoñer que a primeira expresión, en pasiva reflexa, lle resulta ambigua, pois o se tanto pode ser reflexivo –a muller veríase ela mesma en tristén– como ser signo de axente impersoal. E que importa? Non será o primeiro caso dunha expresión potencialmente ambigua na lingua, que se desambigúa na fala segundo o contexto e en virtude da situación extralingüística. Sobre a terceira e a cuarta expresións podería alguén dicir que introducen uns suxeitos persoais ausentes no contido da frase castelá. E que, se así for? Mais non é. A segunda e a cuarta persoa poden, en certos contextos, ser signos de impersonalidade. A segunda espresión, aínda que cada vez se usa menos, é moi de noso. Outra solución axeitada, máis ben nun rexistro elevado e non sempre posíbel, é o recurso á pasiva perifrástica. Por exemplo, Foron tidas por dignas daquel honor. Supoñamos en castelán: Se les consulta cada vez más. É unha expresión galega válida: Son consultados/as cada vez máis.
terça-feira, 29 de julho de 2008
quarta-feira, 23 de julho de 2008
A perda de mundo, -a
Xa está mundo o trigo é unha construción gramatical, seméllame a min, na fala normal da miña familia de hai sesenta anos. Coido que a usaba ou puido usar meu pai, falando con miña nai ou con Julia, a criada, cando eu tiña cinco anos. Algunha vez lles ouvín oracións semellantes a estoutra: Esa fariña é moi viva, apreta un pouco para que estea ben munda.
Pracíame acompañalos ao muíño da Ponte. Non tanto ao da Casanova, de noite, pois achábase no fondal dunha baixada enfesta, algo lonxe das primeiras casas habitadas. As máis próximas quedaban a uns cen metros, no alto. Á dereita, bastante arredada do camiño, a de Xacobe, e á esquerda, a de Chaves. Lembro irmos adoito ao muíño da Casanova, onde tiñamos máis días e horas de moltura. Lembro con miña nai apoñer ou desapoñer, con varias horas de noite, porque se cadra o pai estaba de viaxe e non daba chegado. A primeira vez debeu ser desque Julia nos deixou porque se lle cumpría o tempo dar a luz o seu primoxénito, que tivo de solteira. Tamén me lembro de que, coa ida de Julia, por primeira vez experimentei un sentimento intenso de fonda soidade.
O adxectivo mundo, -a é en realidade, sequera na orixe, un verdadeiro participio pasivo irregular do verbo moer. O regular é moído, -a. É interesante o tema dos participios irregulares en galego, ou, mellor dito, dos restos de pretéritos fortes latinos na nosa lingua, coma: feito, dito, visto, posto, volto, preso, aceso, comesto, encolleito, envolveito, tolleito… Desta vez reparei no participio irregular mundo, rechamante por varios motivos. Non é un participio forte, aínda que o pareza.
De primeiras, cómpre advertir que o participio mundo, -a ten un homónimo de orixe e significado moi diferentes, co que por iso mesmo nunca debe ser confundido. Refírome a un cultismo procedente do latín MUNDUM, -AM, ‘limpo’: o adxectivo mundo, -a, menos adoitado do que o seu antónimo inmundo, -a e do que o substantivo derivado deste, inmundicia. Voces patrimoniais derivadas de MUNDARE ‘limpar’, temos gal. mondar e o seu deverbal monda, abondo afastados semanticamente do seu étimo. O que tamén cómpre saber é que o participio irregular de moer non ten nada que ver con mondar e monda. Ninguén vaia pensar que a fariña munda se chama así por proceder dos grans mondados, sen monda. As carepas ou cascas dos grans de cereal, logo de este ser mundo ou moído, denomínanse farelo.
O vocábulo patrimonial galego mundo, -a ‘moído’ non provén de MOLITUS, que era voz proparoxítona e, endalí, participio forte de MOLERE. Puido ser e non foi. Esperaríase * molto, -a. Ocorreu en catalán, lingua na que mòlt, -a é de uso común e non sofre a concorrencia de voces sinónimas. En aragonés houbo muelto. O fr. molu, -ue procede de l. vg. molutu, -a. Tal é tamén o étimo de gal. mundo, -a. Representa o resultado final da evolución molútu > moúdo > mữúdo > muúndo > mundo. O latín popular tendeu a facer débiles os participios dos verbos que o tiñan irregular ou forte, como acontecía nos que facían o infinitivo, paroxítono ou proparoxítono, en –ERE (verbos da segunda e terceira conxugacións). O sufixo paroxítono –utu, -uta foi o recurso preferido polo latín vulgar para conferir aos verbos en –ere un participio regular análogo ao dos verbos das conxugacións en –are e en –ire, que, xustamente pola súa regularidade, eran máis produtivas. En francés e en italiano fican innúmeras formas que deveñen daquel estado de cousas: perdu, eu, perduto, avuto… No galego-portugués medieval remanecían moitísimos participios en –udo: perdudo, vençudo, movudo, connusçudo… No castelán medieval sucedía o mesmo. De entón para nós, os participios en –udo perdéronse en castelán, portugués e galego, substituídos por formacións en –ido, máis regulares ou análogas aínda, tanto respecto aos participios dos verbos en –ir como respecto a algunhas formas dos propios verbos en –er que conteñen i como vogal temática: perdín, perdiches… Apenas remanecen restos daquela situación. Un deles é port. conteúdo ‘contido’. Outro é o gal. mundo, -a. Tan disfrazado, porén, que apenas se fai recoñecíbel o seu étimo. O disfrace consiste en caída do –l–, nasalización das vogais en contacto, contracción destas e desenvolvemento dunha consoante nasal, demasiados cambios de vestido nunha voz para que aínda sexa patente a súa estirpe. Poida que, precisamente por iso, evitase ser atinxida pola sorte das súas conxéneres e se mantivese en uso durante tantos séculos, malia a concorrencia do participio regular moído, -a. Os dous se usaban polos mesmos falantes, sen diferenzas notábeis, polo que eu lembro.
Agora, se cadra, xa se perdeu ou está esmorecendo de vez. Non é estraño que se perdan palabras ao longo dos complicados procesos de cambio cultural e lingüístico. Do campo semántico da moltura e a muiñada perdéronse ou vanse perder definitivamente unha chea delas, precisamente porque desapareceron da vida cotiá os labores e aveños relativos a elas. Nesta situación, quen vai ter interese en diferenciar entre o que está mundo e o que está sen moer ou vivo, moito menos aínda entre mundo e moído…? Se aínda a nosa sociedade estivese normalizada e os muiñeiros galegos do presente fosen continuadores da tradición muiñeira de noso tamén no referente á lingua… Mais non hai signos de que isto sexa así.
A perda de mundo, -a pódenos semellar intrascendente. Secasí, é todo un símbolo. Cando se perden primeiro os trazos que máis diferencian unha lingua doutra coa que está en contacto, sinal é de que aquela lingua está asemellándose a estoutra e a se desfigurar ela mesma. Neste proceso se acha a lingua galega verbo da castelá. A voz patrimonial mundo, -a é tan caracteristicamente nosa, que a súa sorte se converte en figura da sorte da nosa lingua, se non en figura da nosa propia sorte como galegos.
Pracíame acompañalos ao muíño da Ponte. Non tanto ao da Casanova, de noite, pois achábase no fondal dunha baixada enfesta, algo lonxe das primeiras casas habitadas. As máis próximas quedaban a uns cen metros, no alto. Á dereita, bastante arredada do camiño, a de Xacobe, e á esquerda, a de Chaves. Lembro irmos adoito ao muíño da Casanova, onde tiñamos máis días e horas de moltura. Lembro con miña nai apoñer ou desapoñer, con varias horas de noite, porque se cadra o pai estaba de viaxe e non daba chegado. A primeira vez debeu ser desque Julia nos deixou porque se lle cumpría o tempo dar a luz o seu primoxénito, que tivo de solteira. Tamén me lembro de que, coa ida de Julia, por primeira vez experimentei un sentimento intenso de fonda soidade.
O adxectivo mundo, -a é en realidade, sequera na orixe, un verdadeiro participio pasivo irregular do verbo moer. O regular é moído, -a. É interesante o tema dos participios irregulares en galego, ou, mellor dito, dos restos de pretéritos fortes latinos na nosa lingua, coma: feito, dito, visto, posto, volto, preso, aceso, comesto, encolleito, envolveito, tolleito… Desta vez reparei no participio irregular mundo, rechamante por varios motivos. Non é un participio forte, aínda que o pareza.
De primeiras, cómpre advertir que o participio mundo, -a ten un homónimo de orixe e significado moi diferentes, co que por iso mesmo nunca debe ser confundido. Refírome a un cultismo procedente do latín MUNDUM, -AM, ‘limpo’: o adxectivo mundo, -a, menos adoitado do que o seu antónimo inmundo, -a e do que o substantivo derivado deste, inmundicia. Voces patrimoniais derivadas de MUNDARE ‘limpar’, temos gal. mondar e o seu deverbal monda, abondo afastados semanticamente do seu étimo. O que tamén cómpre saber é que o participio irregular de moer non ten nada que ver con mondar e monda. Ninguén vaia pensar que a fariña munda se chama así por proceder dos grans mondados, sen monda. As carepas ou cascas dos grans de cereal, logo de este ser mundo ou moído, denomínanse farelo.
O vocábulo patrimonial galego mundo, -a ‘moído’ non provén de MOLITUS, que era voz proparoxítona e, endalí, participio forte de MOLERE. Puido ser e non foi. Esperaríase * molto, -a. Ocorreu en catalán, lingua na que mòlt, -a é de uso común e non sofre a concorrencia de voces sinónimas. En aragonés houbo muelto. O fr. molu, -ue procede de l. vg. molutu, -a. Tal é tamén o étimo de gal. mundo, -a. Representa o resultado final da evolución molútu > moúdo > mữúdo > muúndo > mundo. O latín popular tendeu a facer débiles os participios dos verbos que o tiñan irregular ou forte, como acontecía nos que facían o infinitivo, paroxítono ou proparoxítono, en –ERE (verbos da segunda e terceira conxugacións). O sufixo paroxítono –utu, -uta foi o recurso preferido polo latín vulgar para conferir aos verbos en –ere un participio regular análogo ao dos verbos das conxugacións en –are e en –ire, que, xustamente pola súa regularidade, eran máis produtivas. En francés e en italiano fican innúmeras formas que deveñen daquel estado de cousas: perdu, eu, perduto, avuto… No galego-portugués medieval remanecían moitísimos participios en –udo: perdudo, vençudo, movudo, connusçudo… No castelán medieval sucedía o mesmo. De entón para nós, os participios en –udo perdéronse en castelán, portugués e galego, substituídos por formacións en –ido, máis regulares ou análogas aínda, tanto respecto aos participios dos verbos en –ir como respecto a algunhas formas dos propios verbos en –er que conteñen i como vogal temática: perdín, perdiches… Apenas remanecen restos daquela situación. Un deles é port. conteúdo ‘contido’. Outro é o gal. mundo, -a. Tan disfrazado, porén, que apenas se fai recoñecíbel o seu étimo. O disfrace consiste en caída do –l–, nasalización das vogais en contacto, contracción destas e desenvolvemento dunha consoante nasal, demasiados cambios de vestido nunha voz para que aínda sexa patente a súa estirpe. Poida que, precisamente por iso, evitase ser atinxida pola sorte das súas conxéneres e se mantivese en uso durante tantos séculos, malia a concorrencia do participio regular moído, -a. Os dous se usaban polos mesmos falantes, sen diferenzas notábeis, polo que eu lembro.
Agora, se cadra, xa se perdeu ou está esmorecendo de vez. Non é estraño que se perdan palabras ao longo dos complicados procesos de cambio cultural e lingüístico. Do campo semántico da moltura e a muiñada perdéronse ou vanse perder definitivamente unha chea delas, precisamente porque desapareceron da vida cotiá os labores e aveños relativos a elas. Nesta situación, quen vai ter interese en diferenciar entre o que está mundo e o que está sen moer ou vivo, moito menos aínda entre mundo e moído…? Se aínda a nosa sociedade estivese normalizada e os muiñeiros galegos do presente fosen continuadores da tradición muiñeira de noso tamén no referente á lingua… Mais non hai signos de que isto sexa así.
A perda de mundo, -a pódenos semellar intrascendente. Secasí, é todo un símbolo. Cando se perden primeiro os trazos que máis diferencian unha lingua doutra coa que está en contacto, sinal é de que aquela lingua está asemellándose a estoutra e a se desfigurar ela mesma. Neste proceso se acha a lingua galega verbo da castelá. A voz patrimonial mundo, -a é tan caracteristicamente nosa, que a súa sorte se converte en figura da sorte da nosa lingua, se non en figura da nosa propia sorte como galegos.
quarta-feira, 2 de julho de 2008
Josua, Jessica, Jonathan, Joel, Jennifer, Jackelin
Coñezo persoas, novas case todas, que son galegas ou viven en Galiza e levan estes nomes. Cando a elas nos referimos, tamén se falamos galego, pronunciamos os seus nomes cun primeiro son que é palatal, cun [j] case sempre, tentando dalgún xeito reproducir a maneira inglesa de os pronunciar.
Josua é un neno de cinco anos, veciño de Pontevedra. El e a súa familia son inmigrantes sudamericanos e teñen como lingua familiar o castelán. Na familia e fóra da familia, ninguén lle chama ao meniño [xóswa] como esixiría a norma fonético-ortográfica da lingua castelá. Chámanlle [jóswa], pretendendo seguir a norma fonético-ortográfica da lingua inglesa. O máis curioso do conto é que, falando en galego, tamén lle chamamos todos [jóswa].
Na súa escola hai unha nena que se chama Iria e se apelida Janeiro. Pois... cousas veredes. Este apelido, en castelán ou en galego falando, todo o mundo o pronuncia segundo a norma castelá: [xanéiro]. Ben se ve. O inglés pode ser a norma do castelán e do galego en certos ámbitos da fala. Agora ben, o que non deixa de se cumprir é que o castelán é a norma da fonética e ortografía galegas. Por algo se decidiu un día infeliz eliminar do galego a ortografía etimolóxica no referente aos grafemas g, j, x. El sería para que non houbese colisión co castelán. E así logrouse que vocábulos galegos e só galegos como Gens, Sangenjo, Rajoi, Janeiro, Feijoo, Araújo e outros semellábeis se pronuncien como se fosen casteláns, mesmo por parte de galego falantes moi concienciados da súa opción lingüística. Razón abonda para que neles, indefectibelmente, o g e o j se realicen como velares, é dicir, "a la castellana".
En que quedamos? Esas palabras son ou non son parte do acervo onomástico da lingua galega? Sono! Entón, aínda podería entenderse que os casteláns, ou mesmo os galegos castelanófonos, as pronunciasen ao seu xeito. Peras o olmo non dá. Porén, é normal que, falándomos galego, todos, agás catro "raras aves", as pronunciemos realizando os j e g como velares? Se non é normal, por que sucede? Porque o galego non ten a norma no seu interior; tena no castelán ou para certas cousas, no inglés, e, cando isto sucede, é a través do castelán. O castelán perséguenos como unha negra sombra.
Regra: En galego non se escribe j nin ge, gi. Se apareceren estas grafías nun texto en galego, mírese ben a palabra en que ocorran. Esa palabra é inglesa? Pronúnciese á inglesa. Máis ben, á maneira castelá de realizar a grafía j nas palabras inglesas. Ex: Jessica [jésika], Jonathan [jónatan], Joel [joél], Jennifer [jénifer], Jackelin [jákelin]. Esa palabra non é inglesa ou, positivamente, é galega escrita coas grafías histórico-etimolóxicas? Pronúnciese "a la castellana", aínda que só sexa para que ben se vexa que o código da lingua galega lle é dependente e subsidiario. Ex: Feijoo [feixó], Janeiro [xanéiro], Araújo [araúxo], Gens [xéns], etc.
Sabia regra, si señor, e axeitadísima para que o galego se recupere e normalice!
Sexamos serios e rigorosos dunha vez. Estas palabras pertencen á onomástica galega e só a ela. E a onomástica é unha parte inalienábel da nosa lingua. Podemos emprestar esas voces a outras linguas, asemade coas persoas que as leven, e nelas pronúncienas os seus falantes como eles quixeren. Mais nós, en galego, necesitamos transcribilas con x para as realizarmos coa fonética debida? Pois logo, vai ser mellor que reneguemos definitivamente da nosa herdanza toda. Nese rumbo andamos.
Josua é un neno de cinco anos, veciño de Pontevedra. El e a súa familia son inmigrantes sudamericanos e teñen como lingua familiar o castelán. Na familia e fóra da familia, ninguén lle chama ao meniño [xóswa] como esixiría a norma fonético-ortográfica da lingua castelá. Chámanlle [jóswa], pretendendo seguir a norma fonético-ortográfica da lingua inglesa. O máis curioso do conto é que, falando en galego, tamén lle chamamos todos [jóswa].
Na súa escola hai unha nena que se chama Iria e se apelida Janeiro. Pois... cousas veredes. Este apelido, en castelán ou en galego falando, todo o mundo o pronuncia segundo a norma castelá: [xanéiro]. Ben se ve. O inglés pode ser a norma do castelán e do galego en certos ámbitos da fala. Agora ben, o que non deixa de se cumprir é que o castelán é a norma da fonética e ortografía galegas. Por algo se decidiu un día infeliz eliminar do galego a ortografía etimolóxica no referente aos grafemas g, j, x. El sería para que non houbese colisión co castelán. E así logrouse que vocábulos galegos e só galegos como Gens, Sangenjo, Rajoi, Janeiro, Feijoo, Araújo e outros semellábeis se pronuncien como se fosen casteláns, mesmo por parte de galego falantes moi concienciados da súa opción lingüística. Razón abonda para que neles, indefectibelmente, o g e o j se realicen como velares, é dicir, "a la castellana".
En que quedamos? Esas palabras son ou non son parte do acervo onomástico da lingua galega? Sono! Entón, aínda podería entenderse que os casteláns, ou mesmo os galegos castelanófonos, as pronunciasen ao seu xeito. Peras o olmo non dá. Porén, é normal que, falándomos galego, todos, agás catro "raras aves", as pronunciemos realizando os j e g como velares? Se non é normal, por que sucede? Porque o galego non ten a norma no seu interior; tena no castelán ou para certas cousas, no inglés, e, cando isto sucede, é a través do castelán. O castelán perséguenos como unha negra sombra.
Regra: En galego non se escribe j nin ge, gi. Se apareceren estas grafías nun texto en galego, mírese ben a palabra en que ocorran. Esa palabra é inglesa? Pronúnciese á inglesa. Máis ben, á maneira castelá de realizar a grafía j nas palabras inglesas. Ex: Jessica [jésika], Jonathan [jónatan], Joel [joél], Jennifer [jénifer], Jackelin [jákelin]. Esa palabra non é inglesa ou, positivamente, é galega escrita coas grafías histórico-etimolóxicas? Pronúnciese "a la castellana", aínda que só sexa para que ben se vexa que o código da lingua galega lle é dependente e subsidiario. Ex: Feijoo [feixó], Janeiro [xanéiro], Araújo [araúxo], Gens [xéns], etc.
Sabia regra, si señor, e axeitadísima para que o galego se recupere e normalice!
Sexamos serios e rigorosos dunha vez. Estas palabras pertencen á onomástica galega e só a ela. E a onomástica é unha parte inalienábel da nosa lingua. Podemos emprestar esas voces a outras linguas, asemade coas persoas que as leven, e nelas pronúncienas os seus falantes como eles quixeren. Mais nós, en galego, necesitamos transcribilas con x para as realizarmos coa fonética debida? Pois logo, vai ser mellor que reneguemos definitivamente da nosa herdanza toda. Nese rumbo andamos.
Subscrever:
Mensagens (Atom)