Un concerto na menor

UN CONCERTO “NA MENOR”

Copio e encolo dun xornal dixital galego o texto da seguinte noticia:

“A orquestra e o coro Gaos interpretará este sábado a 'Misa de Réquiem en re menor' de Wolfgang Amadeus Mozart --ás 21.30 horas e con entrada libre-- na Catedral de Santiago, nun recital que contará coa colaboración de Carmen Subrido, Nuria Lorenzo, Borja Quiza e Francisco Corujo.

“Este recital, enmarcado no 'Ciclo de concertos en catedrais galegas' programado pola Consellería de Cultura e Turismo, contará ademais co clarinetista Antonio Suárez que interpretará xunto á orquestra Gaos o 'Concerto para clarinete e orquestra na menor', tamén do xenio de Salzburgo.
“A Orquestra Gaos naceu en abril de 2009, formada por músicos de toda Galicia --na súa maior parte profesores e alumnos dos principais conservatorios galegos-- baixo a dirección de Fernando Briones.
“Nuns dous anos colaboraron coa orquestra 227 músicos galegos en 19 programas diferentes, a través de 30 concertos en diversos auditorios de Galicia.
“Así mesmo, este ciclo continuará o domingo, 16 de outubro, na Catedral de Mondoñedo ás 19.30 horas, tras o seu paso nos últimos días polas localidades de Tui, Ourense e Lugo.”

A seguir escribo estes comentos:

Fáisenos nel sabedores, entre outras novidades, do programa dun recital musical, que vén estar formado por dúas obras de Mozart, textualmente:

‘Misa de Réquiem en re menor’ (sic) e

‘Concerto para clarinete e orquestra na menor’ (sic).

Quedo pampo e estantío, sen ánimo sequera para botar as mans á cabeza e os meus ais e exclamacións ao aire, que serían de pasmo se da boca me desen saído.

Penso e pregunto sen palabras que sería o que aconteceu para isto se producir. Fago suposicións e trato de responder con sentido.

Sería unha tradución de máquina? Seguramente. Unha tradución sen corrixir? Poida que non; mais corrixida por unha persoa profana verbo do mundo da música. Unha tradución dun texto redactado orixinalmente, en que lingua? En castelán, con toda seguridade. E agora vén o colmo do meu pasmo, tanto que os que me ven neste estado, “xa todos prenden espanto”.

A causa do meu espanto vela aquí:

O xornal dixital de onde tomo a noticia, suponse que redacta os seus textos en galego, ou iso se deduce da súa oferta e presentación pública. Así que non creo que esta que nos ocupa, primeiro a escribisen en castelán e logo a pasasen pola máquina e a revisasen. Para que tanto traballo!

Non cabe máis ca unha explicación. A noticia foi redactada en castelán e así lle chegou ao xornal dixital, seguramente; ou na mesma orixe a traduciron maquinalmente, nunca mellor dito, e logo a mandaron.

Onde sería redactada a noticia? Suposición ben encamiñada: no organismo programador dese ciclo de concertos en catedrais. É dicir, na Consellería de Cultura e Turismo. Claro, onde ía ser!

Saio do meu pasmo, bórraseme o teso das faccións, xa ninguén de min prende espanto. Canxa todo, cadra tan ben…! Provén da mesma orixe de onde aquel famoso “Desván de los Monjes” de hai dous anos -lembren os lectores e as lectoras.

Ninguén se espante, pois logo, doutras tachas e eivas en que incorren os redactores dese texto, estoutras referentes á identificación e titulación correcta das obras interpretadas nos concertos.

A tales escritores, profanos no eido da música, quizais non lles haxa que pedir milagres. Porén un pouquiño máis coidado xa deberon ter posto, pobres. Vexamos cales son os títulos orixinais e máis usuais desas obras de W. A. Mozart, compostas en 1791, o derradeiro da súa vida:

Requiem in d-Moll (KV 626)

Konzert A-dur für Klarinette (KV 622).

Se traducisen directamente do alemán ao galego, podían escribir:

Requiem en re menor

Concerto para clarinete en La maior.

En cambio –compárese–, segundo eles trátase de:

Misa de Réquiem en re menor

Concerto para clarinete e orquestra na menor.

Pase o de “Misa de Requiem…”; sobra en todo caso o til da palabra “Réquiem”, por inoportuno, innecesario e non sei cantos outras cualificacións negativas.

O que non ten escusa nin perdón é o título do concerto. Sobra o de “e orquestra”, pois nin pertence ao título nin se precisa; se non houbese orquestra, non se trataría dun “concerto”, senón doutra forma musical. Agora ben, iso de cambiarlle o modo á composición, chamándolle “menor” cando é “maior”! E o peor de todo, o colmo dos colmos da profanidade e da profanación faltaba aínda por vir: o de escribir “na menor” onde tiña que pór “en La maior”; ou, cometido o erro lingüístico e musical antecedente, “en la menor” polo menos.

Isto pasa en Galicia. Noutras partes, tamén?

A conxunción E MAIS

A CONXUNCIÓN E MAIS

Veño comprobando con certa inquedanza que nos textos galegos producidos nos últimos decenios a conxunción e mais se emprega pouco ou case nada. Refírome aos textos escritos e mais aos orais e entre os primeiros inclúo as traducións de obras doutras linguas, non só as de creación orixinal en lingua galega.

Ante tal fenómeno a miña reacción, aparte da mágoa que me dá, consiste en usar canto máis podo a forma por outros preterida, sempre que semántica e foneticamente, e ata musicalmente, me acae axeitada. É que eu aprendín a falar con ela como a conxunción coordinante máis usada, á custa de e e mais de pero. De por parte, coido que o uso deste nexo coordinante constitúe un trazo moi característico da lingua galega; por algo é tamén unha das formas que os galegos non fondamente asimilados polo sistema lingüístico castelán aínda conservan e calcan adoito ao se expresaren na lingua dominante, por ex.: “Vinieron mis padres y mas mis tíos”.

Á vista disto último precisamente, semella estraño que a locución e mais se estea deixando de empregar na fala e na escrita da nosa lingua. Certo é tamén que non hai que ver aí ningún paradoxo, e sobra, por iso, a admiración. Acontece esa evicción principalmente nos rexistros cultos da lingua e mais na fala en galego de persoas formadas cultural e lingüisticamente en castelán ou nun galego pasado pola forma e norma do castelán. Velaquí a causa e o contexto do fenómeno. Velaquí, de por parte, unha amosa máis da ruína do sistema, norma e identidade da lingua galega, esta grave doenza que un día a levará –se non a leva xa– á morte. O propio feito de que aínda moitos falantes de Galicia a calcan no seu castelán, supón máis un motivo para que a maioría dos falantes “cultivados” do galego a consideren como unha forma estigmatizada, e por iso vitanda, mesmo na lingua autóctona do país. Cousas da sociolingüística! E da perda colectiva da autoestima.

Propoño desde aquí iniciar un movemento de reivindicación e recuperación do emprego da conxunción e mais en todas as distribucións e con todos os valores e matices cos que por norma se usaba popularmente, ou aínda se usa en moitas partes. O seu valor principal é o de nexo coordinante aditivo, isto é, o de coordinar co senso de suma dúas –ou máis– unidades lingüísticas situadas sintacticamente no mesmo nivel funcional. Os seus diferentes matices son polo menos tres:

- De simple adición (conxunción copulativa):

a) Son coma o can e mais o gato.

b) Viñeron meus pais e mais viñeron despois meus tíos.

- De adición e mais un senso de restrición, obxección ou contraposición dos coordinados (conxunción adversativa):

a) Fala moito e mais fala ao caso.

b) Tamén eu estou canso e mais non me queixo.

- De adición á que se engade un senso de énfase (conxunción copulativa con certo valor adverbial):

a) Chove, e mais chove ben.

Unha observación de interese cómpre engadir. Se reparamos nos exemplos aducidos e noutros que o noso saber de falantes como lingüistas nos ofrecen, vemos que o sentido adversativo non é posíbel cando as unidades coordinadas son frases nominais (coma en: o can e mais o gato) ou calquera outras de nivel inferior á cláusula. Pola contra, se a conxunción e mais une cláusulas dentro dunha unidade lingüística superior, é entón cando se abre a posibilidade de expresar diferentes matices de sentido, nomeadamente o de contraposición ou restrición propio das chamadas conxuncións adversativas e concesivas. Nas linguas naturais estas diferenzas son moi pertinentes; aínda que nas linguas formalizadas non se toman en conta. Fixémonos, un supoñer, en como se formula na lóxica formal a conxunción das proposicións p e q seguintes.

p: Tamén eu estou canso.

q: Eu non me queixo.

p˄q: Tamén eu estou canso e mais non me queixo.

É dicir, a fórmula é exactamente a mesma (p˄q) que se o que na lingua natural se expresa, é a simple adición coma en:

p: Viñeron meus pais.

q: Viñeron despois meus tíos.

p˄q: Viñeron meus pais e mais viñeron despois meus tíos .

Abonde para hoxe cos anteriores apuntamentos. Outros me pracería facer algún día sobre o valor coordinante adversativo da conxunción que. É un trazo característico do galego popular que apenas aparece reflectido hoxe en día na escrita, nin sequera na literaria. Refírome a construcións coma: “Non chove, que neva”. Outro dos valores destoutro coordinante é o valor causal, tamén normal no castelán outrora.

Porén terá interese para alguén perder o tempo nestas cativezas?

Evitemos a voz VERANIEGO

EVITEMOS A VOZ VERANIEGO

Non penso dicir onde, por non ferir. Foi nunha das poucas publicacións periódicas que aínda non morreron de morte inducida pola suspensión da respiración asistida desde o “goberniño galego”. Por certo que, con algunhas outras, elúdese nomeala nas recentes relacións que se adoita aducir das que resisten.

O caso é que, nada menos que na nota editorial do último número editado, referíndose á promoción da música galega, recomenda aos lectores a asistencia aos encontros veraniegos e aos festivais veraniegos, onde aquela se fai especialmente presente.

Polo Nadal colguei nesta bitácora unha notiña sobre as razóns para rexeitar o emprego do adxectivo navideño ao falarmos ou escribirmos en galego. Porque é un calco innecesario. Propuxen dúas solucións. Unha, empregar a frase preposicional equivalente, isto é, de Nadal. Outra, para quen o precisar, habilitar un adxectivo derivado do substantivo galego nadal mediante o sufixo –engo, de onde teriamos *nadalengo.

Que cómpre pensar e propor no tocante a veraniego? Aquí os camiños semellan máis expeditos, tanto que non acabo de entender como se puido caer na incorrección que denuncio.

Cabe a posibilidade da solución perifrástica, é dicir, recorrer á frase preposicional de verán ou do verán. Podemos estar seguros de que non se perde nada cando falamos de festas do verán en vez de festas “veraniegas”.

Unha solución alternativa é o recurso ao adxectivo sinónimo estival. Falaremos entón de festas estivais, encontros estivais, etcétera; quizais non tanto de “festivais estivais”, por mor de evitar cacofonías ou sospeitas de estarmos a enredar coas palabras. Non nos debe botar para atrás a connotación de rexistro elevado ou culto do vocábulo estival. Non é tan culto como poida parecer. E aínda que o fose! Voces procedentes de aestivu temos en galego estivo, estivada, estivadar…, todas referentes a labores realizadas no ou para o verán. Sen receo ningún debemos empregar estival en calquera rexistro e situación, antes de incorrermos no castelanismo flagrante de veraniego. E, onde non, do verán!

Aproveitando que estamos metidos no tema dos adxectivos referentes ás estacións do ano, vexamos cales son en lingua galega os correspondentes ás outras tres.

Relativos á primavera, dispomos do vocábulo popular primaveral e do culto verno. Este adoita non se recoller nos dicionarios, non entendo moi ben por que. Relativos ao outono, dispomos de outonal e outonizo, populares entrambos. Seguramente, a segunda voz ten certas connotacións negativas en comparación coa primeira. Por certo, non cabe un adxectivo *veranizo, nas mesma condicións? Podemos habilitalo se é que nalgures non existe ou existiu xa. E finalmente, referentes ao inverno, temos invernal e invernizo, como voces populares, e a culta hibernal. Tamén esta semella inusitada, e outra vez non entendo ben por que.

Amoura e moído

Por veces, lector crítico das expresións en lingua galega, un leva sorpresas, sustos tremendos máis ben, dos que custa moitísimo repoñerse. Velaquí dous que me deixaron pampo.

Leo un poeta galego na extensa obra do cal non é fácil encontrar incorreccións lingüísticas. Estou repasando a súa poesía e contra o final dun fermoso poema atopo esta:

As mulleres cosían e cosían.

Unha vez atopeinas dentro dun tapiz,

inmóbiles, cos seus rostros de mazá,

cercadas polas ondas.

Era a miña mirada a que estaba aloulada.

Non era quen de velas saír:

Aló van cunha esfera do mundo,

feita de silveira,

pousada no moído da cabeza.

(Manuel Rivas, "O peso na cabeza", Do descoñecido ao descoñecido, Espiral Maior, 2003, p. 155)

Érache boa! E logo seica para levaren na cabeza un cesto ou outro peso áspero, as nosas nais e avoas puñan un moído? Non era máis ben un molido o que as nosas mulleres facían enrolando un pano en forma de rodela, que interpuñan entre a cabeza e a carga áspera que rexían, co fin de que a presión desta sobre o seu cranio non llelo magoase, isto é para amolecer o tacto da pel co obxecto carrexado? Ben claro está que o substantivo molido non ten nada que ver co verbo moer; pertence á familia léxica de mol "brando" e de amolecer. O mesmo que acontece co adxectivo molido, -a "frouxo, mol, brando"; lembro que se aplicaba ao peixe que vendían as peixeiras cando, ao collelo na man, se esgolaba contra abaixo ou pousaba con languidez.

O segundo susto que aos poucos días levei foi con ocasión da lectura dun poema que me prace moitísimo, este dunha escritora ben prezada e que reza así:

Veño dos sonos longos

nos cestos dos cómaros

agarimada dun can.

Veño das maus escravas

da terra do centeo.

Veño dunha paridura dolorosa

coa cara fosquella

do viño de amoura

e da sesta ao abrigo das sebes

machicando figos dos Vidás,

agarrada nun fungueiro alto

dun carro de alcacer,

arrastrada polos días felices,

espetada naquila terra,

como a folla seca ceibe

nas augas mansas.

(Medos Romero, Ámome en por min, Espiral Maior, 1999, p.45)

Érache boa! Pois non teñen nada que ver as "amoras" da moreira, nin a das silvas, coas "mouras". Trátase, coma no caso de "molido" con "moído", de simples parónimos. Eu tamén veño de sonos longos nos cómaros mentres os meus traballaban non tanto a terra do centeo coma a do millo. Tamén eu machiquei figos. E machicabamos "amoras" para facer "viño de amoras", non "viño de amouras".

Incórrese en hipercorreccións coma as sinaladas cando se foxe de vocábulos ou expresións que nos parecen pola súa forma castelanismos e non hai tal. O noso "molido" sería "mullido" en castelán, que tampouco pertence á familia do castelán molido.

Máis leas cos pronomes

MÁIS LEAS COS PRONOMES

Debido á influencia do castelán, cuxa norma interiorizamos como superior á de calquera outra lingua para nós accesíbel, ultimamente a expresión en lingua galega está a padecer uns problemas moi graves no tocante á morfosintaxe pronominal.

Un deles, repetidamente ilustrado e denunciado nesta bitácora, é o do “lleísmo sintáctico”. Consiste en utilizar para o complemento directo as formas propias do complemento indirecto do pronome de terceira persoa, isto é, lle no canto de o, a e alomorfos (no, na; lo, la), e lles no canto de os, as e alomorfos (nos, nas; los, las).

Noutras páxinas deste blogue discutiuse abondo sobre tal fenómeno e sobre a súa enorme incongruencia, como calco vulgar que é dunha entre as varias normas castelás, aquela precisamente que máis difire da norma tradicional galega. Non é cousa de nos repetirmos, pois logo, senón de remitir os lectores a aquelas páxinas.

Aínda así, non está de máis aducir as novas perlas rotas que imos encontrando nas nosas lecturas cotiás. Un xornal dixital cólgalle a Antón Losada estas que velaquí:

Primeira: “O triunfo de Feijóo nas autonómicas obrígalle a buscar un resultado que é moi difícil que consiga [...]”

Segunda: “[…] quero dicir que na historia da democracia creo que nunca houbo ningún presidente que estivera sometido a unha campaña de desprestixio político e persoal como a que sufriu e sofre Zapatero. É por iso que hai veces que hai que defendelo, aínda que as medidas que está a tomar sexan máis ou menos discutibles. O único certo é que a este home dende o minuto un se lle cuestionou incluso persoalmente.”

Non fai falta sermos nin moi do pobo nin grandes gramáticos para corrixirmos sen dubidar a primeira así: “obrígao a buscar un resultado…”

A de corrixir a segunda non é empresa tan doada. Sei dunha persoa que leva escrito unha chea de libros en galego, coa que hai uns vinte anos tiven unha pequena discusión porque de vez en cando calcaba construcións castelás desta clase dándolle solucións coma así: “O único certo é que a este home dende o minuto un se o cuestionou incluso persoalmente.” Ti sentícheslle algunha vez a túa nai unha construción semellante?, preguntáballe eu. E el defendía a súa razón con plena seguridade. Porén nos seus escritos máis recentes, que eu llos lese, non achei tales faltas.

Coido que non o convencín, por máis que tentei de lle explicar que hai construcións típicas dunha lingua cuxo transvase calcado a outra crea auténticos barbarismos, porque en principio as linguas non son isomorfas, aínda que algunhas construcións e prácticas poidan facernos pensar o contrario, cando o certo é que o feito de presentaren construcións paralelas aparentemente isomorfas se explica por as respectivas linguas seren irmás ou por influencias entre os pobos e as culturas que por elas se expresan.

En conclusión, debemos evitar a tradución calcada de expresións castelás que conteñan as secuencias pronominais “se le”, “se les” cando estes le e les funcionan como complemento directo. Haberá entón que as substituír por expresións gramaticais totalmente diferentes onde se aplique o sistema e a norma tradicional galega. Tal sería, por exemplo: “O único certo é que este home dende o minuto un o cuestionaron incluso persoalmente.” Ou ben: “O único certo é que este home dende o minuto un foi cuestionado incluso persoalmente.”

Eu non sei se o entrevistado cometería realmente aquelas incorreccións, se non sería máis ben o periodista ao transcribir as súas respostas. Dubídoo un pouco porque me custa moito crer que cometese sobre todo estas outras, descoñecendo na práctica unha característica tan propia da lingua galega como o de ter unha forma de dativo (che) para o pronome de segunda persoa:

“[...] no momento no que te pechan a porta o que ti queres facer é saír pola fiestra, e se te pechan a fiestra intentarás saír por outro sitio...“

O do "lle" non ten remedio

Hai poucos días falaba eu cun amigo en referencia a un terceiro. Contábame aquel sobre os últimos tratos con este por mor dun asunto que aos tres nos interesa. Nun momento díxome: “Quedei en chamarlle o luns. Esperei e chameille para que non se esquecese.” Ninguén se estrañe, o vicio está tan metido no galego acastrapado que se usa, que xa mesmo resulta inútil pensar en que algún día se poida corrixir.

Velaquí a flor fea máis recente, que hoxe mesmo me cadrou atopar nun periódico dixital:

"A banda galega Siniestro Total publicou hoxe un escrito na súa web no cal anuncia a súa renuncia á nominación na categoría de Mellor Canción en Galego dos XV Premios da Música, por entender que non son merecedores de tal honra ao non desenvolver toda a súa carreira nesta lingua.

Segundo explican, o mesmo día que souberon que estaban nominados a este premio e a Mellor Disco de Rock, comunicaron á Academia da Música a renuncia á primeira delas, polo que solicitan a todos os que teñen dereito a voto que non lles voten no devandito apartado.

"Non" consideramos "que sexa xusto que nos outorguen o devandito premio. O feito de que só un tema en galego poida ser nomeado aos Premios da Música, entendemos que implica que aqueles grupos que apostan totalmente pola nosa lingua propia, sexan merecedores de tal premio e nós non o somos", formulan.

A banda asegura sentirse moi orgullosa destas dúas nominacións, e recordan que "é habitual" na súa carreira discográfica a realización dalgún tema en galego en case todos os seus álbums, "tan habitual que mesmo podería realizarse algún compilado só cos temas editados en galego".

Finalmente, agradecen aos que lles postularon para tal premio e tamén "sinceramente" a todos os que lles votaron, pero conclúen que, polos motivos sinalados, solicitan "ser descartados da elección entre os finalistas ao devandito premio de Mellor canción en Galego.

Definitivamente, non hai nada que lle facer! E se aínda fose só esta gralla! É das máis torpes e aparentes, sequera para os que nunca tal cousa oiramos ata o inmenso alude que sentimos enriba desde hai uns poucos decenios. É das máis torpes e rechamantes; porén de única ou aillada non ten nada. Forma masa e sistema cunha chea doutras semellábeis. E, velaquí a gravidade, todas xuntas excavan a identidade da lingua galega desde o fondo, desde os propios alicerces. Todo o edificio se pode derrubar a medio prazo por efecto destas tundas.