Os máis maiores

Os máis maiores

Dunha nota que me chegou hoxe mesmo ao correo, extraio este enunciado:

"Pretende recoller tódolos rituais de sanación que seguen utilizándose na zona e tamén aqueles que se abandonaron hai tempo pero que aínda se conservan na memoria dos máis

maiores."

"Vellos" vs. "maiores"

Hai tempo que a palabra vello referida ás persoas, concretamente ás de moitos anos, se converteu nun tabú. A cousa comezou no castelán e de aí, entre nós, transvasouse ao galego. E isto veu consagrado polos usos oficiais. Ex: "Fogar das Persoas Maiores" ou, un pouco antes, "Fogar da Terceira Idade". O obxectivo era evitar de todas as maneiras o que se tiña como linguaxe politicamente incorrecta, na que se incorrería empregando denominacións máis conformes coa norma tradicional, ex.: "Fogar da Vellez". A cousa chegou a tal extremo, que mesmo os vellos -falo de individuos, maiormente mulleres, de sesenta e ata setenta anos- referíndose a persoas da súa mesma idade,  aplícanlles o apelativo de chico, -a. Por exemplo: "Non sabes aquela chica de Marín que vimos onte na praia cos seus netos?" E así, enunciados semellantes.

O irmán máis vello e o máis novo

Ou "o meu fillo máis vello e mais o máis novo". En galego tiña que ser así e nunca doutra maneira. E cando se castrapeaba, o que se podía esperar dos nosos avós era: "El hijo más viego y el más nuevo". Pero isto era sobexo, excesivo. Cumpría evitalo. Tabú! E o castelán , co seu suposto falar fino, ofreceunos a vía máis axeitada para o eufemismo: "el hijo mayor y el más pequeño", que calcado dá "o fillo maior e o máis pequeno".

E, así, tamén se perdeu un trazo fundamental da norma, case do sistema, da lingua galega. E da galego-portuguesa, por certo. Hai pouco andabamos un grupo de amigos polo Porto (non por *Oporto) e o guía que levabamos, referiuse a dous fillos dunha familia nobre da que nos falaba, traducindo ao castelán o seu portugués deste xeito: "el hermano más nuevo" e "el hermano más viejo". Así tería de ser no castelán galego dos nosos neofalantes casteláns se non fose pola corrección á contra obrada no seu galego ou máis ben no dos seus pais. Como isto siga así, pouco falta para que todos falemos segundo a norma castelá, xa dunha vez completa, sen a solución intermedia de calcar en galego as exprexións castelás correspondentes.

Mentres a solución final non chega, teremos que sufrir barbaridades tan grandes coma a que supón a construción os máis maiores. Como se puido chegar a isto, ten tan fácil explicación como dificil xustificación. Tocante á explicación, velaquí esta:
                          vello/maior::máis vello/máis maior
En consecuencia, se quero expresarme eufemisticamente para fuxir do tabú (ou incorrección política) que supón chamarlle "vello" a un vello, non poderei nunca dicir ou escribir "Os máis vellos do lugar", senón "Os máis maiores do lugar". (Xa o sei, xa. Os máis listos dirán "Os maiores do lugar". Pois isto é castelán, listiños! Puro calco! Non é galego, sabiádelo? Tal secuencia lingüística no galego popular de hai cen anos non tería sentido, senón nun contexto extralingüístico en que se estivese comparando polo tamaño uns obxectos con outros da mesma clase, preferentemente inanimados e seguramente non humanos.)

Deberemos pór mans á obra para cortarmos e invertermos esta deriva. Hai quen responda á nosa premente chamada? Se non é así, que se fai na RAG, no ILGA, en tantas partes e por parte de tantos? E de tantas, agora tamén.

Lerias sobre a lingua: Nunca digas "hacia"

Lerias sobre a lingua: Nunca digas "hacia"

"Un pouco leite", non "un pouco de leite"

UN POUCO LEITE, NON UN POUCO DE LEITE

Ando desde hai unhas semanas a ler a produción dramática de Roberto Vidal Bolaño. Hai unha chea de trazos da súa escrita que merecen comentario crítico en moitos sentidos, non sempre negativos.

Un deses trazos, achado sen excepción nas sete ou oito pezas dramáticas que levo lidas, é a súa recorrencia á construción partitiva dependente do núcleo cuantificador un pouco no canto da máis característica e tradicional na norma do galego común, consistente estoutra en unir tal cuantificador ao substantivo coma a maioría dos determinantes, mesmo os indefinidos e entre estes os cuantificadores, é dicir, facéndoos concertar directamente co substantivo determinado por eles.

Dos galego falantes maternos que non se deixaron uniformar nisto pola norma castelá, apenas haberá quen diga ou escriba: "un pouco de leite", "un pouco de viño", "un pouco de auga", que é precisamente o que fai Vidal Bolaño. Nós dicimos e escribimos: "un pouco leite", "un pouco viño", "unha pouca auga". Así que parece que o noso dramaturgo neste caso, coma tantos neste e noutros, calca a construción hoxe en día normal na lingua  orixinaria de Castela.

Sospeito, aínda que non o estudei abondo, que nalgún momento a devandita construción partitiva entrou no castelán desde unha lingua estraña, se cadra desde o francés, en cuxo sistema é totalmente coherente. Nesta lingua, ao lado de "(un) peu de lait", "(un) peu de vin" , "peu de temps", "peu de foi",  etc, achamos analogamente "beaucoup de lait", "beaucoup de vin",  "beaucoup de temps"," beaucoup de foi ", e mesmo "trop de patience", "trop de lumière", "trop de bruit".

Podemos observar, porén, que en castelán só induce a construción partitiva cando o cuantificador poco funciona como nominal e está determinado polo artigo indeterminado un. Nos demais casos segue unha norma coincidente coa do galego común tradicional, é dicir, o cuantificador funciona non como nominal, senón como determinante: "poco vino", "poca fe", fronte a "un poco de vino", "un poco de fe". En efecto, en galego, cando o artigo indeterminado precede a pouco, -a, tamén nesta distribución o artigo e o cuantificador funcionan como determinantes, nunca como determinante o primeiro e núcleo ou nominal o segundo. Así que a construción partitiva referida do castelán parece desentoar un pouco, pois é excepcional dentro do pequeno subsistema das frases nominais cuantificadoras. Por riba, semella que aínda non acabou de encaixar perfectamente no sistema. Vémolo nestas dúas solucións discordantes en senso contrario que teño oído, se non lido, de amigos casteláns (de Castela, da Mancha...): por unha banda, una poca fe en vez de un poco de fe, e pola contra, unas pocas de sardinas en vez de unas pocas sardinas. 

Volvendo ao conto, o galego non interferido é perfectamente coherente. Así que diremos: moito leite, moita paciencia, moitos libros; demasiado leite, demasiada paciencia, demasiados libros: pouco leite, pouca paciencia, poucos libros; e por suposto tamén: un pouco leite, unha pouca paciencia, uns poucos libros... Pois logo, nunca  neste subsistema recorre o galego á construción partitiva.
No caso do francés, pola contra, sempre se recorre a ela: beaucoup de lait, beacoup de patience, beaucoup de livres; trop de lait, trop de patience, trop de livres; peu de lait, peu de patience, peu de livres; e tamén, claro está: un peu de lait, un peu de patience, e mesmo ao parecer "un peu de livres" ("unha pequena cantidade de libros", "uns poucos libros", traducimos ao galego e, co mesmo isomorfismo, en castelán, pois tratándose de nomes de referente contable o castelán adoita evitar a construción partitiva). Concluíndo, en francés achamos neste subsistema un único procedemento, sempre partitivo.

O castelán, como enriba se dixo, compórtase case en todo coma o galego, coa única excepción referida e xa explicada. Excepción que debemos evitar canto poidamos ao falarmos e escribirmos en lingua galega. É un detalliño, unha miudez; de acordo. Porén é unha entre moitas miudeces. Unha palliña no palleiro? Porén, de moitas palliñas cativas que do sistema e norma casteláns vaian trasvasándose ao palleiro da lingua galega, acharemos máis cedo ca tarde que o palleiro resultante, aínda visto en eira galega, non sexa xa o palleiro da "lingua galega", senón un palleiro galego feito de pallas castelás. Que é o que moitos galegos veñen facendo nos últimos cinco séculos e ao que os vilegos seus herdeiros nos están a levar desde os media, desde a política, desde o seu poder.

Finalmente, non vos parece moi característico, moi noso ese trazo diferencial? O de dicirmos, un supoñer,  "un pouco leite", "unha pouquiña auga"? Roberto Vidal Bolaño non se decatou do detalle ao escribir os seus dramas e comedias. Foi mágoa. Nisto non o imitemos.

Sobre urnas e furnas

                Ofrezo aquí un anticipo dun estudo que penso traballar máis e mellor este verán. Se teño vagar.

SOBRE URNAS E FURNAS

Por Xesús Portas Ferro  

                Entre as palabras urna e furna non hai casemente máis semellanza do que a existente no plano do significante, esa posesión en común dunha secuencia de sons iguais na que consiste a figura chamada paronomasia. Falamos de dúas voces pertencentes ao léxico galego, por suposto. En castelán a palabra furna non existe ou, se existe –en  realidade baixo a forma furnia–,  trátase dun dialectalismo xeográfico, concretamente propio da franxa máis occidental do actual dominio do castelán peninsular, cuxa orixe se atopa no antigo leonés. Este feito confirma o antigo vigor de tal lexema no iberorromance occidental e explica o seu triunfo total nas linguas galega e portuguesa. O feito de a acharmos, de novo baixo a forma furnia, nalgunhas zonas de Latinoamérica, non nos ha estrañar nada, pois hai unha chea de occidentalismos ibéricos vivos no castelán de América, por exemplo, o verbo botar co significado de “expulsar, escorrentar”, o substantivo carozo co de "corazón da mazorca do maínzo", coma en galego, ou o emprego da palabra inverno co significado de “tempo de chuva”, patente no dito pontevedrés "Pasada a Peregrina,  o inverno encima". (As festas da Peregrina celébranse arredor do segundo domingo de agosto. E o dito quere dicir que de aí en diante comezan a se producir xa adoito meteoros coma os neboeiros e a chuva.)

                Na literatura galega aconteceu cos dous parónimos referidos, furna e urna, un caso ben curioso. Algúns escritores –seguro que tamén bastantes falantes– entenderon que a voz galega furna traduce exactamente a castelá urna, coidando que esta non é propiamente unha palabra galega, senón un castelanismo, isto é,  un empréstito léxico do castelán, cando se usa en galego. Así que, levados do seu purismo –e dos seus escasos coñecementos lingüísticos–, ultracorréxense deica o extremo de escribiren ou diciren furna onde deberían escribir, ou dicir, simplemente urna. Non me estraña nada que  tal comportamento veña ditado pola suposta analoxía cunha serie moi ampla de lexemas cognados en galego e castelán cuxos lexemas latinos tiñan F- inicial, son que se conserva en galego e se perde, tras a súa aspiración, en castelán; poñamos por caso, do latín FURNU, o galego forno  e o castelán [órno], escrito horno. Entre furna e urna ocorrería outro tanto, isto é, virían sendo voces cognadas: a primeira, galega e a segunda, castelá.

                En realidade non hai nada disto. De modo que en galego non é unha furna, senón unha urna, o depósito con tampa onde se introducen os votos,  ou aqueloutro moito meirande onde xacen os corpos santos,  ou a caixiña onde se gardan as cinzas do cadáver dun finado. A palabra URNA usábase en latín clásico con todos estes significados que había ter en romance, e aínda algún máis, coma o do gobelete con que se botan os dados. No latín medieval parece que se usou como un cultismo; os seus  principais significados, segundo recolle Du Cange, eran o de 'balde co que se tira auga dun pozo fondo' e mais o de 'féretro'. De por parte, o propio Du Cange aduce testemuños de que no baixo latín se confundiu con orla/orula e empregouse para referir, por exemplo, ao reberete ou orela dos panos de altar e outros panos.

                O caso da palabra furna é moi diferente. En primeiro lugar, debe ser considerada como unha voz plenamente patrimonial. O feito de conservar en español o F- inicial latino hase explicar como un resto do antigo leonés non atinxido pola moda da súa aspiración e perda, impostas pola norma do romance castelán. A aquela remanencia debeu de contribuír o feito de que a cognada castelá –*hornia, de onde viría o topónimo Hornillas– se perdera antes de adquirir o poder de substituír a leonesa furnia. Esta empregábase para facer referencia ás grutas e cavernas naturais do terreo. Con tal uso se veu empregando ata hoxe a portuguesa furna. Veremos máis embaixo como se empregou en galego. Non parece por tales usos que teña moito que ver coa palabra forno. Corominas e Pascual coidan que debeu ser unha creación latino-vulgar derivada de FORNIX, 'bóveda'. O cambio do vocalismo tónico non supón ningunha dificultade; o pechamento  o>u, cando se produciu,  deberá de se explicar como efecto do desenvolvemento dun iode.  Non sempre se debeu de producir tal pechamento, pois unha mesma cousa, a cavidade onde se depositan a borralla ou cinzas da cociña e do forno, recibía nalgúns lugares de Asturias a denominación de fornica  (cfr. Corominas, sub voce horno) e na Cabreira leonesa, a de furniella segundo recolleu M. Garrido Silván en Las viejas palabras. Ensayo de un vocabulario tradicional cabreirés (Ponferrada, 2003). Porén na mesma Cabreira achamos o topónimo La Fornia. Debo engadir que nalgures de Galicia tamén recibe o nome de furna esa mesma cavidade -próxima á lareira- onde se reservan as cinzas do lar e do forno para con elas no seu tempo abonar os prados e lameiros. E finalmente direi que a variante furnia (e mesmamente furmia) tamén se rexistrou en Galicia e mesmo se recolle nalgúns escritores do XIX. Así o comprobará o lector se acceder ao TILG (Tesouro Informatizado da Lingua Galega) mantido polo Instituto da Lingua Galega, da Universidade de Santiago de Compostela, para nel consultar o lema furna.

                As miñas noticias sobre o topónimo cabreirés La Fornia obtívenas dun xeito ben curioso. Primeiro souben que en Madrid existe un grupo de restaurantes "La Fornia", de cociña leonesa. Sospeitei que o nome llo porían inspirados por un topónimo da terra de orixe dos fundadores. Telefonei a Manolo Garrido e pregunteille se coñecía que houbese tal topónimo nalgunha zona leonesa. Así é, respondeume, trátase dunha paraxe –toponimia menor, pois logo– de Castrillo de Cabrera (Castriellu de Cabreira, en cabreirés). Faleille da voz furnia e do seu significado. Non a coñece, nin da Cabreira, onde traballou e viviu case trinta anos, nin do Bierzo alto, onde naceu e se criou. Coñeceu si na Cabreira a voz furniella, como enriba adiantei. Dos veciños de Quintanilla seica din, acusándoos de vagancia, os das aldeas próximas: "Los de Quintaniella cagan na furniella". Engadiume este día que tamén existe unha parroquia chamada Forna, pertencente ao concello de Encinedo de Cabreira.

                Volvamos xa de novo á voz galega furna. En canto ao significante, coma en portugués, a forma actual é resultado da desaparición do iode sen deixar nin rastro, pois a palatalización do son consoante n foi impedida polo r que o precede. Este fenómeno de perda do iode sen producir a palatalización da consoante precedente cando tal palatalización non é doada, atópase noutras palabras, por exemplo, no portugués e galego dialectal chuva ou na voz Seabra (Senabria, nos documentos medievais). Tocante ao significado principal, a voz furna ten ou tivo –pois este debeuse ir perdendo asolagado polo uso máis común do substantivo cova– o mesmo sentido referencial que xa vimos que teñen, ou tiñan, a española dialectal furnia  e mais a portuguesa furna. Isto é, o de  'caverna ou cavidade subterránea natural do terreo'. Boa mostra disto nos dá Eladio Rodríguez no seu dicionario. O mesmo nos indica a nosa toponimia: As Furnas é o nome dun lugar habitado, ou rueiro, da parroquia d’O Deveso, no concello d’As Pontes de García Rodríguez; A Furna nomea unha aldea da parroquia de Batalláns, no concello d’As Neves. Porén, o significado que se mantivo máis vivo en Galicia refire ás grutas socavadas polo mar nos acantilados da costa, eses grandes ocos onde segundo contos e lendas axexaban os piratas ou agochaban os tesouros que non podían levar consigo. Ou onde xacen, segundo outras lendas, os corpos dos meniños afogados.

                Este podería moi ben ser o significado con que a palabra é empregada nun coñecido poema de Manuel Antonio, o poeta de Asados (Rianxo), este que aquí transcribo:

                               … Ao afogado

                               Xa che levaron os ollos

                               relingadores de lonxanías

                               e pescadores de profondidades

                               Xa che levaron a voz

                               asolagada na furna xiróvaga

                               por onde escoan as tempestades

                               Xa che levaron os azos

                               enmallados na rede sonora

                               dos cordaxes ereutos

                               O vento aínda escavaba

                               cas poutas de escuma

                               na xerfa máis cadaleitos

                               Ibas xuntando soedades

                               Por un burato do Mar

                               chopaches un día a buscarte

                               A noiva goleta

                               enloitada de branco

                               que cose roitas esquencidas

                               acena no vento as súas velas

                               como ese pano das despedidas.

                Teño diante miña a antoloxía bilingüe de Carmen Blanco (edit., tradución e prólogo),  Extranjera en su patria. Cuatro poetas gallegos. Rosalía de Castro, Manuel Antonio, Luís Pimentel, Luz Pozo Garza. Galaxia Gutenberg-Círculo de Lectores, Barcelona, 2005. Recóllese este poema na p. 130, e na 131 dáse a súa tradución. O pequeno segundo bloque de versos tradúcese desta maneira:

                               Ya te habían llevado la voz

                               sumergida en la urna giróvaga

                               por donde escurren las tempestades.

                Coido eu, porén, que a confusión de furna con urna  non se produce aquí, ao contrario do que Carme Blanco semella entender. Polo que a tradución que propoño é estoutra:

                               Ya se habían llevado tu voz

                               anegada en la furnia giróvaga

                               por donde se escurren las tempestades

                O contrario poida que aconteza -aínda que teño as miñas dúbidas- co poema de Luis Pimentel,  cuxo texto transcribo a seguir:

                               Galicia

                               Carabela de xeada.

                               Ou, os xordos cordames dun sono

                               e os verdes náufragos de pé

                               -apoiadas as súas maos nas lívidas tempas,

                               cando as furnas se abren

                               (as furnas que agardan os tesouros

                               e aquelas que se fixeron

                               pra os pés dun morto divino)-.

                               Pois ningún poeta soupo soster no seu carrelo

                               o peso do teu clamor,

                               por vez primeira

                               son eu o que tanxo ises xordos cordames.

                               Carabela xeada,

                               pantasma:

                               teño os teus tesouros,

                               as túas furnas,

                               os teus mortos.

                               O roncón do Norde,

                               o punteiro no doce val

                               dunha gaita de dura pedra.

                               Ou, Galicia, a inmóvil,

                               lonxana, envisa,

                               soñando diante dun reló de pedra

                               que un sol esmacelado move.

                               As túas toscas mulleres,

                               agardando sempre

                               diante dun mar tebregoso.

                               E no acantilado dos seus duros queixelos

                               os ollos máis doces berran.

                               Chove, chove sobor dos bosques

                               de onde o noso misterio vén

                               -cabalos brancos portadores de brétema

                               nos seus lombos de nácare-.

                                Chove, chove sobor dos bosques,

                               sobor do mar, sobor da herba mol.

                               I envólvenos un verde sono.

                               Campás invisíbiles soan

                               i Ela na solaina sempre

                               como unha boneca de sombras.

                               Bastabales, Compostela…

                               Montaña sonora de tallada pedra.

                               Eu son o poeta elexido

                               pra fustigar, facer fuxir

                               os misteriosos cabalos de sombra.

                               Pasarán veloces na noite

                               polos fondos camiños

                               polos ríos i as pontes de Roma.

                               Ou, miña difunta,

                               miña morta.

                               Ou, miña gran amada!

                Nas pp. 176.178 da referida antoloxía bilingüe ofrécese este poema. Nas páxinas impares correspondentes temos a versión ao castelán de Carme Blanco. A primeira parte do poema, na que aparece ata tres veces a palabra furnas, tradúcese na p. 177 desta forma:

                               Carabela de helada.

                               Oh, las sordas cuerdas de un sueño

                               y los verdes náufragos de pie

                               -apoyadas sus manos en las lívidas sienes

                               cuando las urnas se abren

                               (las urnas que aguardan los tesoros

                               y aquellas que se hicieron

                               para los pies de un muerto divino)-.

                               Pues ningún poeta supo sostener en su espalda

                               el peso de tu clamor,

                               por vez primera

                               soy yo que el tañe esas sordas cuerdas.

                               Carabela helada,

                               fantasma:

                               tengo tus tesoros,

                               tus urnas,

                               tus muertos.

                Con todo e con iso, tamén cabería supoñer que a confusión de furna con urna non ocorre neste poema. Tamén as furnas da costa son depósito de tesouros e de cadáveres, sequera segundo as lendas, como enriba referimos. Se ben se le o poema, acharemos que nos remite a ámbitos do mar e do litoral. Por que habemos dar como certo e seguro que Pimentel, ou o seu corrector lingüístico en galego, incorreu nesa confusión? Habería que estudar un pouco mellor a cuestión. Velaquí a miña proposta.

               Onde se dá con toda seguridade a confusión de que falamos é neste fragmento dunha prosa poética de Chus Pato:

"(sala de baños da casa de saúde, un espazo baleiro)
un grupo de actores toman té
deléitanse coa feitura de féretro da bandexa; son as cunquiñas en semellanza a furnas e os panos sudarios"
(Charenton, Xerais, Vigo, 2004, p.84).

              Non me cabe dúbida ningunha. Se teño que traducir este texto ao castelán, fareino de tal xeito que ao mesmo tempo que o traduzo, corrixo o texto, por exemplo en nota a rodapé. Coma así:


"(sala de baños de la casa de salud, un espacio vacío)
un grupo de actores toman té
se deleitan con la forma de féretro de la bandeja; son las tacitas semejantes a urnas y los paños, sudarios"

E en nota: "Referente ao texto en galego, onde se le "furnas" debería lerse "urnas", pois a primeira forma carece totalmente de sentido nese contexto".

             Se a un lle pedisen consello, o meu sería este:
Corríxase o texto na próxima edición de Charenton, substitúase sen dubidar unha voz pola outra. En troques, nos poemas transcritos de Pimentel e, sobre todo, de Manuel Antonio, esta consideración é ao meu ver improcedente; aínda que con isto se supoña que non achamos neles operante a confusión entre furna e urna. A confusión, se a houber, coido que se produce na lectura -na decodificación de certos lectores- e non na escritura, isto é, na codificación da mensaxe.

"No colo" e "em colo"

Non sabía eu que en portugués se adoita usar a expresión em colo, sen o artigo, como equivalente da galega no colo. Haberá un mes, estando a ler unha páxina de literatura portuguesa -non sabería agora dicir cal-, percibín a diferenza. Entón lembrei que, lendo uns meses antes o Itinerario de Egeria, achara a construción latina in collo. Referíndose Exeria ao público asistente a unhas cerimonias relixiosas en Xerusalén, reparou que entre aquel público había moitas nais que levaban os seus meniños "in collo".

Non sei agora se a construción latina é indicio decisivo sobre o país de onde era oriúnda a autora. Quen nos vai asegurar que esa expresión non se empregaba tamén noutras partes de Hispania ou mesmo do Imperio naquel tempo? O que non sei explicar, de por parte, é como xurdiu a diferenza descrita entre a expresión galega e a portuguesa. A innovadora neste caso sería a nosa. Porén cando e por que se produciu?

Hai anos, oíndo falar os meus compañeiros de estudo procedentes das zonas próximas a Muros e Carnota, chamárame moito a atención cando usaban a expresión en cas X co mesmo valor con que nós, os do baixo Ulla, usabamos estoutra: na de X. Poñamos exemplos. Eles dicían, un supoñer: "Miña nai vai en cas Antona" onde nós diciamos: "Miña nai vai na de Antona". Enténdese que nesta última se elide a palabra casa. Se lla repoñemos, daranos o enunciado Miña nai vai na casa de Antona. Sendo así, está claro que entre dúas zonas de Galicia non moi distantes, ambas situadas na parte occidental do territorio, nalgún momento se produciu unha notábel variación na expresión do 'lugar onde' (ubi) e 'a onde' (quo) co substantivo casa; tan notábel é que ou aló prescinden do artigo ou acó se introduce coa preposición en, é dicir, exactamente igual que no caso de "em colo" versus "no colo". Neste caso, como digo, "en cas(a)" e "na (casa) de", respectivamente.

Tamén agora a innovación se produciu no baixo Ulla. A conservación dun estadío máis antigo está testemuñado pola expresión muradá. Se en latín do século IV se dicía por acá "in collo" e "in casa" como parece testemuñar Exeria, Galicia é innovadora verbo de Portugal no referente a "no colo" versus "en colo". O baixo Ulla éo verbo de Muros/Carnota no referente a "na casa" versus "en casa"; ou mellor dito, "en cas", que daquela a min tan ben me soou pois estaba próximo aínda o día no que eu aprendera que en francés, onde nós diciamos "na de Pedro", dicían "chez Pierre", algo así como "*cas Pedro".

Un concerto na menor

UN CONCERTO “NA MENOR”

Copio e encolo dun xornal dixital galego o texto da seguinte noticia:

“A orquestra e o coro Gaos interpretará este sábado a 'Misa de Réquiem en re menor' de Wolfgang Amadeus Mozart --ás 21.30 horas e con entrada libre-- na Catedral de Santiago, nun recital que contará coa colaboración de Carmen Subrido, Nuria Lorenzo, Borja Quiza e Francisco Corujo.

“Este recital, enmarcado no 'Ciclo de concertos en catedrais galegas' programado pola Consellería de Cultura e Turismo, contará ademais co clarinetista Antonio Suárez que interpretará xunto á orquestra Gaos o 'Concerto para clarinete e orquestra na menor', tamén do xenio de Salzburgo.
“A Orquestra Gaos naceu en abril de 2009, formada por músicos de toda Galicia --na súa maior parte profesores e alumnos dos principais conservatorios galegos-- baixo a dirección de Fernando Briones.
“Nuns dous anos colaboraron coa orquestra 227 músicos galegos en 19 programas diferentes, a través de 30 concertos en diversos auditorios de Galicia.
“Así mesmo, este ciclo continuará o domingo, 16 de outubro, na Catedral de Mondoñedo ás 19.30 horas, tras o seu paso nos últimos días polas localidades de Tui, Ourense e Lugo.”

A seguir escribo estes comentos:

Fáisenos nel sabedores, entre outras novidades, do programa dun recital musical, que vén estar formado por dúas obras de Mozart, textualmente:

‘Misa de Réquiem en re menor’ (sic) e

‘Concerto para clarinete e orquestra na menor’ (sic).

Quedo pampo e estantío, sen ánimo sequera para botar as mans á cabeza e os meus ais e exclamacións ao aire, que serían de pasmo se da boca me desen saído.

Penso e pregunto sen palabras que sería o que aconteceu para isto se producir. Fago suposicións e trato de responder con sentido.

Sería unha tradución de máquina? Seguramente. Unha tradución sen corrixir? Poida que non; mais corrixida por unha persoa profana verbo do mundo da música. Unha tradución dun texto redactado orixinalmente, en que lingua? En castelán, con toda seguridade. E agora vén o colmo do meu pasmo, tanto que os que me ven neste estado, “xa todos prenden espanto”.

A causa do meu espanto vela aquí:

O xornal dixital de onde tomo a noticia, suponse que redacta os seus textos en galego, ou iso se deduce da súa oferta e presentación pública. Así que non creo que esta que nos ocupa, primeiro a escribisen en castelán e logo a pasasen pola máquina e a revisasen. Para que tanto traballo!

Non cabe máis ca unha explicación. A noticia foi redactada en castelán e así lle chegou ao xornal dixital, seguramente; ou na mesma orixe a traduciron maquinalmente, nunca mellor dito, e logo a mandaron.

Onde sería redactada a noticia? Suposición ben encamiñada: no organismo programador dese ciclo de concertos en catedrais. É dicir, na Consellería de Cultura e Turismo. Claro, onde ía ser!

Saio do meu pasmo, bórraseme o teso das faccións, xa ninguén de min prende espanto. Canxa todo, cadra tan ben…! Provén da mesma orixe de onde aquel famoso “Desván de los Monjes” de hai dous anos -lembren os lectores e as lectoras.

Ninguén se espante, pois logo, doutras tachas e eivas en que incorren os redactores dese texto, estoutras referentes á identificación e titulación correcta das obras interpretadas nos concertos.

A tales escritores, profanos no eido da música, quizais non lles haxa que pedir milagres. Porén un pouquiño máis coidado xa deberon ter posto, pobres. Vexamos cales son os títulos orixinais e máis usuais desas obras de W. A. Mozart, compostas en 1791, o derradeiro da súa vida:

Requiem in d-Moll (KV 626)

Konzert A-dur für Klarinette (KV 622).

Se traducisen directamente do alemán ao galego, podían escribir:

Requiem en re menor

Concerto para clarinete en La maior.

En cambio –compárese–, segundo eles trátase de:

Misa de Réquiem en re menor

Concerto para clarinete e orquestra na menor.

Pase o de “Misa de Requiem…”; sobra en todo caso o til da palabra “Réquiem”, por inoportuno, innecesario e non sei cantos outras cualificacións negativas.

O que non ten escusa nin perdón é o título do concerto. Sobra o de “e orquestra”, pois nin pertence ao título nin se precisa; se non houbese orquestra, non se trataría dun “concerto”, senón doutra forma musical. Agora ben, iso de cambiarlle o modo á composición, chamándolle “menor” cando é “maior”! E o peor de todo, o colmo dos colmos da profanidade e da profanación faltaba aínda por vir: o de escribir “na menor” onde tiña que pór “en La maior”; ou, cometido o erro lingüístico e musical antecedente, “en la menor” polo menos.

Isto pasa en Galicia. Noutras partes, tamén?

A conxunción E MAIS

A CONXUNCIÓN E MAIS

Veño comprobando con certa inquedanza que nos textos galegos producidos nos últimos decenios a conxunción e mais se emprega pouco ou case nada. Refírome aos textos escritos e mais aos orais e entre os primeiros inclúo as traducións de obras doutras linguas, non só as de creación orixinal en lingua galega.

Ante tal fenómeno a miña reacción, aparte da mágoa que me dá, consiste en usar canto máis podo a forma por outros preterida, sempre que semántica e foneticamente, e ata musicalmente, me acae axeitada. É que eu aprendín a falar con ela como a conxunción coordinante máis usada, á custa de e e mais de pero. De por parte, coido que o uso deste nexo coordinante constitúe un trazo moi característico da lingua galega; por algo é tamén unha das formas que os galegos non fondamente asimilados polo sistema lingüístico castelán aínda conservan e calcan adoito ao se expresaren na lingua dominante, por ex.: “Vinieron mis padres y mas mis tíos”.

Á vista disto último precisamente, semella estraño que a locución e mais se estea deixando de empregar na fala e na escrita da nosa lingua. Certo é tamén que non hai que ver aí ningún paradoxo, e sobra, por iso, a admiración. Acontece esa evicción principalmente nos rexistros cultos da lingua e mais na fala en galego de persoas formadas cultural e lingüisticamente en castelán ou nun galego pasado pola forma e norma do castelán. Velaquí a causa e o contexto do fenómeno. Velaquí, de por parte, unha amosa máis da ruína do sistema, norma e identidade da lingua galega, esta grave doenza que un día a levará –se non a leva xa– á morte. O propio feito de que aínda moitos falantes de Galicia a calcan no seu castelán, supón máis un motivo para que a maioría dos falantes “cultivados” do galego a consideren como unha forma estigmatizada, e por iso vitanda, mesmo na lingua autóctona do país. Cousas da sociolingüística! E da perda colectiva da autoestima.

Propoño desde aquí iniciar un movemento de reivindicación e recuperación do emprego da conxunción e mais en todas as distribucións e con todos os valores e matices cos que por norma se usaba popularmente, ou aínda se usa en moitas partes. O seu valor principal é o de nexo coordinante aditivo, isto é, o de coordinar co senso de suma dúas –ou máis– unidades lingüísticas situadas sintacticamente no mesmo nivel funcional. Os seus diferentes matices son polo menos tres:

- De simple adición (conxunción copulativa):

a) Son coma o can e mais o gato.

b) Viñeron meus pais e mais viñeron despois meus tíos.

- De adición e mais un senso de restrición, obxección ou contraposición dos coordinados (conxunción adversativa):

a) Fala moito e mais fala ao caso.

b) Tamén eu estou canso e mais non me queixo.

- De adición á que se engade un senso de énfase (conxunción copulativa con certo valor adverbial):

a) Chove, e mais chove ben.

Unha observación de interese cómpre engadir. Se reparamos nos exemplos aducidos e noutros que o noso saber de falantes como lingüistas nos ofrecen, vemos que o sentido adversativo non é posíbel cando as unidades coordinadas son frases nominais (coma en: o can e mais o gato) ou calquera outras de nivel inferior á cláusula. Pola contra, se a conxunción e mais une cláusulas dentro dunha unidade lingüística superior, é entón cando se abre a posibilidade de expresar diferentes matices de sentido, nomeadamente o de contraposición ou restrición propio das chamadas conxuncións adversativas e concesivas. Nas linguas naturais estas diferenzas son moi pertinentes; aínda que nas linguas formalizadas non se toman en conta. Fixémonos, un supoñer, en como se formula na lóxica formal a conxunción das proposicións p e q seguintes.

p: Tamén eu estou canso.

q: Eu non me queixo.

p˄q: Tamén eu estou canso e mais non me queixo.

É dicir, a fórmula é exactamente a mesma (p˄q) que se o que na lingua natural se expresa, é a simple adición coma en:

p: Viñeron meus pais.

q: Viñeron despois meus tíos.

p˄q: Viñeron meus pais e mais viñeron despois meus tíos .

Abonde para hoxe cos anteriores apuntamentos. Outros me pracería facer algún día sobre o valor coordinante adversativo da conxunción que. É un trazo característico do galego popular que apenas aparece reflectido hoxe en día na escrita, nin sequera na literaria. Refírome a construcións coma: “Non chove, que neva”. Outro dos valores destoutro coordinante é o valor causal, tamén normal no castelán outrora.

Porén terá interese para alguén perder o tempo nestas cativezas?