Débese respectalo

Lembremos o tratado en dúas das nosas lerias, as referentes ás construcións do tipo véselle triste e vese triste. Relación estreita con estas teñen aquelas construcións en que se calca o "leísmo" castelán, tema ao que dedicamos a leria inmediatamente anterior á presente.

Nesta quero brevemente comentar unha construción que escoitei hoxe á tarde. Aquel que falaba é un señor de máis de oitenta anos, nado nun coñecido porto pesqueiro da península do Barbanza, de onde saíu case un neno para andar mares e mundos. Desde que se retirou, vive de novo na súa vila natal, aínda que pasa tempadas máis ou menos breves na Coruña e nunha vila da ría de Pontevedra, onde habitan fillos seus, e mais no Canadá, onde mantén aínda casa aberta e ten tamén fillos e netos. Naquelas terras norteamericanas tivo a residencia principal durante os derradeiros anos da súa vida laboral, tras andar embarcado desde adolescente. Este home, que conserva unha moi boa saúde e unha grande autonomía psicofísica, fala varios idiomas, entre eles o inglés e o francés. Mesmo así, a súa fala galega non presenta ningunha pegada das longas e duradoiras singraduras polos mares e terras do mundo atlántico. Escoitalo falar sóame exactamente como me soaba o falar dos meus compañeiros de internado de hai cincuenta anos, nados naquela mesma vila e noutras da contorna. Escoitalo falar é, simplemente, un pracer.

Hoxe, hai unhas horas, estaba el a parolar dunha persoa que ultimamente tentara de o ir visitar á súa vila natal desde aqueloutra da ría de Pontevedra, o que non se puido realizar porque, cando o segundo telefonou con mentes de lle comunicar a visita, el non estaba na casa. Fora pasar aqueles días á Coruña. O noso home manifestábase, ao nos contar o caso, moi contrariado. Aínda que non se culpaba, éralle difícil de aturar a decepción do amigo, que se cadra xa non vai poder realizar a viaxe por cousa do traballo. Entón expresouse textualmente así: "É un bo amigo. Débese respectalo".

Non sei eu quen, eu coido que non, sabería falar con máis propiedade e xusteza. Haberá aqueles que dixesen: "É un bo amigo. Debe ser respectado". Estaría ben dito. Secomasí, non che é o mesmo. Na secuencia Débese respectalo están contidos uns semas secundarios que neste caso resultan enormemente pertinentes no tocante á vertente expresiva da comunicación. No signo de impersonalidade se está expresado o suxeito do "deber" de que se fala; este suxeito é, por unha banda, universal, pois atinxe a todo verdadeiro amigo; mais refire asemade, mediante a voz se, ao propio suxeito falante ou suxeito da enunciación, que así se implica voluntaria e sentidamente como o primeiro a quen ese deber atinxe. É coma se en francés dixésemos "On doit le respecter", traducible tamén á nosa lingua como "Debemos respectalo" ou "Un debe respectalo", traducións ambas nas que o falante, o suxeito da enunciación, se afirma e compromete como suxeito voluntario dese deber. Velaí o segredo da precisión e a propiedade que caracterizan a expresión empregada con toda naturalidade polo noso interlocutor desta tarde.

Poderiamos rematar aquí esta leria, pois o máis importante do que cumpría dicir está dito. Agora ben, xa que vén ao caso da construción explicada relacionala co fenómeno do lleísmo sintáctico, vexamos que a tradución máis normal dela ao castelán sería: "Es un buen amigo. Se le debe respetar". É exactamente, en canto ás funcións sintácticas, parella á secuencia galega empregada polo noso falante, cunha importante diferenza: na secuencia en castelán hai leísmo, úsase le no canto de lo para a substitución pronominal do complemento directo. Ata aquí, ningún problema. O problema serio preséntase cando un galego falante, influído pola norma castelá, dixese: "É un bo amigo. Débeselle respectar". E nós os galegos aturamos isto, case o vemos normal. Os amigos canadenses francófonos do noso home, que entenderían se lles dixermos: " Un bon ami, on doit lui respecter"? O que lle hai que respectar?, preguntarían, se calasen, en silencio. O mesmo tería de ser entre nós se aínda fósemos nós.

O lleísmo sintáctico

Como vexo que ao falarmos galego estamos sometidos á norma castelá, non me vou domear á ficción de o non estarmos. Así que non terei receo en recorrer ao castelán para entender certas construcións lingüísticas galegas, e moito menos se o fenómeno que se tenta explicar, como é o caso, se explica adecuadamente pola influencia certa e directa da norma castelá.

En castelán existe, como é sabido, unha variante de construción sintáctica denominada "leísmo". Consiste na substitución pronominal do complemento directo, cando o referente é persoa, mediante le e les, formas pronominais que outrora só se empregaban para substitución do complemento indirecto. Recibe tal fenómeno, como foi dito, a denominación de "leísmo". Vamos aos exemplos, que aclaran e ilustran. Supoñamos a oración Espero a mi padre. Outrora, tamén en castelán, só unha substitución pronominal era posíbel: Lo espero. Hoxe en día, a norma, sen excluír totalmente o recurso á construción tradicional, prefire a leísta: Le espero. Se o núcleo da fase nominal é un nome en feminino, coma en Amo a mi madre ou Espero a mis hermanas, tamén neste caso se pode dar a construción leísta. Teriamos entón Le amo e Les espero, respectivamente. Porén, como frecuentemente no contexto verbal precedente apareceron nomes de persoa en masculino, a anfiboloxía resultante é moi difícil de desambiguar. Tal é a razón de máis comunmente se manter neses casos a substitución polas formas pronominais femininas de complemento directo: La amo, Las espero. Finalmente, se a oposición de xénero está neutralizada -coma en Amo a mis padres, Espero a mis hermanos, Saluden (ustedes) a sus hijos-, outra vez a norma castelá prefire a variante leísta: Les amo, Les espero, Salúdenles (ustedes). Aquí o desambiguamento deita doadamente da situación extralingüística e das presuposicións e crenzas contextuais compartidas entre o suxeito e o destinatario da enunciación.

Velaí, brevemente exposta, a norma castelá. Esta é, naturalmente, produto dun cambio lingüístico que, coma todos os demais cambios, comezou a se producir nun punto e momento concretos para, lentamente na maior parte dos casos, se ir estendendo no espazo co tempo. Nesa dinámica de espallamento chegou xa hai moito onda nós e está a piques de se impór como norma tamén para a lingua galega. Eu, particularmente, e coido que moitos coma min, aínda asañamos perante cadeas lingüísticas como:

. Espérolle, de Espero (a) meu pai. Ou de Espero a vostede.

A norma de noso aínda nos convida a dicir Espéroo, ou mellor se cadra Espero por el.

. Ámolles, de Amo (a) meus pais.

Fieis á norma galega non interferida, esperamos ouvir e dicimos Ámoos.

. Saúdenlles, de Saúden (a)os seus fillos.
Teimosos, nós diremos de cote e esperamos ouvir Saúdenos.

Mais, agora, quen non leu algunha vez en algures un texto deste ou semellante teor:

O Director do Centro Cultural comprácese en convidarlle a vostede á inauguración do novo local social, que terá lugar ás 19 horas do próximo día 12. Saúdalle atentamente...

Hai tempo, o director dun instituto de ensino medio mandou aos membros da comunidade educativa mensaxes así codificadas, non co fin de amolar os seus profesores de lingua galega, mais quizais co mellor intencionado de os fornecer de supostos reais que ofreceren ao alumnado para exercicios de corrección lingüística: comprácese en convidalo/la a vostede..., Saúdao atentamente.

Calcos da linguaxe administrativa castelá, podería ser o diagnóstico. De onde ao mellor concluímos que noutras situacións e rexistros o fenómeno non se produce. Conclusión errónea sería. Depende dos falantes, da súa asunción da norma castelá, da súa capacidade de diferenciar códigos e normas, de moitos outros factores e circunstancias. Mais é o certo que o "lleísmo sintáctico" se está espallando pola comunidade lingüística galega con pouca resistencia da norma de noso e dos utentes. De cando en vez óense e, menos adoito, lense textos inzados de ocorrencias desas construcións. A súa erradicación non vos é moi doada. As raíces son xa fondas e vellas. Se non, aténdase a estes versos de Rosalía:

Por que, Dios piadoso,
por que chaman crime
ir en busca da morte que tarda,
cando a un esta vida
lle cansa e lle afrixe?

Aínda así, ninguén vaa pensar que se trata dun fenómeno moi repetido na lingua lírica galega rosaliana. Sen facer unha busca exhaustiva, non se sabería recoller moitos máis casos. Atópanse outras pasaxes onde a construción lleísta, en aplicación da norma castelá, era posíbel e porén non se dá. Por exemplo:

Todas por el reloucaban,
todas por el se morrían;
si o tiñan cerca, sorrían;
si o tiñan lonxe, choraban.

Claro está que os dous últimos versos se traducirían moi ben ao castelán aplicando o leísmo: "si le tenían cerca, sonreían; / si le tenían lejos, lloraban". Se, pola contra, os traducísemos empregando a forma lo, moitos casteláns entenderían que non é o gaiteiro, senón calquera obxecto preferiblemente inanimado, aquilo polo que as mozas choran cando lles falta a súa presenza. En galego e entre galego falantes maternos, tal interpretación non ocorre. Por iso mesmo, o lleísmo sintáctico énos, máis do que superfluo, sobexo e innecesario.

O neno serodio

Unha amiga que adoita ler estas lerias, ao que leu a anterior, envioume un correo onde dicía:

-A miña nai, falando castelán, sempre dicía "serodio" referíndose aos nenos que nacían tarde, levándose moito cos anteriores...

-Grazas por esa información -resposteille-. Conto co teu permiso para engadila ao artigo? Coido que é un uso importante; axúdanos a ver que era unha palabra corrente con usos diferentes, non hai tanto tempo.

-Iso nin se pregunta -foi a súa resposta-. Pero escoiteina moito, moito. Eu creo que era desas palabras que elas, as tías tamén, dicían porque non atopaban a castelá correspondente, que lle viñera tan ben.

Iso penso eu tamén. Da mesma maneira, case todos os galegos castelán falantes usan a frase en el colo, en vez da súa equivalente castelá en brazos. Aparte doutras causas, que sen dúbida as hai, a principal en casos de interferencias coma estas do galego sobre o castelán de Galicia, é que a normal en castelán lles resulta menos expresiva.

Volvendo ao conto, o caso é que hai menos dun século, cando a nai da nosa amiga e as irmás aprenderon a falar, os nenos que nacían tarde eran chamados "nenos serodios". Eu non volo sabía.

Ao recibir esta información, consultei no TILGA (Tesouro Informatizado da Lingua Galega, do Instituto da Lingua Galega, Universidade de Santiago) a palabra serodio, por ver se algún escritor a empregara nese ou semellante contexto. Atopei unha ocorrencia interesantísima:

Pra que un neno serodio avante salla
cibeche, unha medalla,
i os santos Evanxelios trai consigo,
qu'entr'as meigas non faltan avisadas,
i as cousiñas sagradas
son os entorcedoiros do enemigo.
Noriega Varela, A., D'o ermo, Losada, Risco e Noguerol (Editores), Ourense, 1920, páx 83.

Ben se ve aí que o poeta, asemade coa lingua do pobo, reflicte os coidados especiais que as nais procuraban aos nenos serodios, xa que en moitos casos estes debían ser dificilmente vividoiros nun tempo en que a mortalidade infantil xa de por si era alta.

Coidemos nós agora de que o vocábulo serodio reviva e, redivivo, deveña vividoiro.

Temperán e serodio

Aos máis que menos comprometidos coa recuperación da lingua galega cómprenos facer de vez en cando unha cura de idioma. Os escritores da Xeración do 98 sentiron, con menor causa, a necesidade de a faceren verbo da lingua castelá. Mesmo lles contaxiaron tal proído aos seus seguidores de acá. Lendo Arredor de si, de Otero Pedrayo, seguimos o protagonista Adrián Solovio nas viaxes que emprende, lixeiro de equipaxe, a Toledo e logo a Burgos en busca da lingua enxebre e, a través dela, do espírito do pobo de Castela. Despois, se ben lembramos, tras unha volta breve por Galiza percorre Centroeuropa e desde alá entende que só en Galiza achará quizais o que procura. E así será.

O escritor Azorín foi grande promotor e suxeito das curas de idioma. As viaxes programadas a tal fin son motivos frecuentes na súa escrita, por exemplo, en La voluntad e El escritor. Nun capítulo desta última presenta o personaxe Antonio Quiroga facendo unha cura de idioma en León, despois de xa outras feitas en Toledo e en Burgos. Un pouco máis abaixo, na mesma obra, o coprotagonista Luis Dávila refírese con admiración ao labor filolóxico do primeiro, froito desas curas de idioma. E, como mostra das fermosas voces e expresións recollidas na escoita do pobo, ofrécenos a frase frutos serondos, cuxo significado achega: ‘frutos tardíos’.

Meu pai, sendo eu un meniño, dicía “frutos serodios”, e “millo serodio” en oposición a “millo temperán”. O millo serodio viña moi tarde no outono, e con razón natural, pois sementábase despois da seitura do trigo, centeo e avea nas mesmas leiras onde estes cereais foran pañados. En vez dos adxectivos temperán e serodio, empregábanse cos mesmos valores as frases de cedo e de tarde. As patacas de cedo eran, na fala de miña nai, as que se poñían no inverno e se comían xa na primavera, escaravelladas antes ca levantadas, case ao mesmo tempo que se poñían as de tarde.

Na segunda metade da década dos sesenta do século XX, a un bo amigo meu e a min foinos encomendada a angueira de traducir ao galego as chamadas cartas católicas, conxunto de epístolas menores do Novo Testamento. Eu era estudante aínda de filosofía; o amigo acababa de rematar teoloxía e sabía bastante de literatura bíblica. Emprendemos aquel labor con grandes azos e moito tino. Traduciamos do grego, tentando de ser fieis e orixinais ao mesmo tempo. O coordinador do proxecto, tratábase de por primeira vez traducir e publicar na nosa lingua o Novo Testamento enteiro, desaprobaba o noso rigor. Convidábanos a traducir doutras traducións, da Vulgata, de edicións en castelán…, como se quixese convencernos de que era unha miudanza o noso traballo e o podiamos facer rápido e leve. Para o que pensaban pagarnos! Non lle obedecemos. De vagar, procurabamos comprender axeitadamente o texto en grego e buscabamos sempre a maneira de o verter nun galego natural e real dentro da enxebreza. Logo cotexabamos con outras traducións e deixabámonos interpelar, corrixindo onde viamos que o cumpría facer. Lembro ben, aínda hoxe, a satisfacción por algúns achádegos felices. Un deles foi cando, cotexando co latín da Vulgata a nosa tradución dos adxectivos gregos próïmon e ópsimon, que entenderamos modificando o substantivo karpón ‘froito’, e, lembrando a fala aprendida de pequenos, traduciramos como temperán e serodio, achamos xustamente que no texto latino lles correspondían as voces temporaneum e serotinum, étimos das nosas. Que regalía! Mais advertiu o amigo, cotexando con traducións daquela novas e prestixiosas en Europa, que se tendía a considerar os devanditos adxectivos do texto grego como referidos non ao substantivo karpón ‘froito’, senón a hyetón ‘chuva’, segundo unha variante textual que a crítica coidaba ser mellor non só por constituír unha lectio difficilior, senón por conter unha referencia intertextual a unha pasaxe do libro do Deuteronomio onde aquelas voces gregas refiren á chuva e non aos froitos. Nós entón, aínda que un chisco decepcionados, non renunciamos a que na tradución ecoase a antonimia textual da fala da nosa infancia e traducimos: “a choiva temperá e a serodia”.

De alí a uns meses rematamos a nosa versión das cartas católicas á lingua galega. Mecanografámola con coidado e non pouco traballo, nunha daquelas máquinas que obrigaban a rachar tanto papel. Despois viaxamos a unha cidade do país co fin de lla entregar ao coordinador. Pasou tempo, meses, anos… Alá polo ano 72 ou 73 voltamos onda o coordinador e preguntámoslle que fora daquilo. Respostounos que a editorial ou non sei que novo equipo lles encomendara a outras persoas a tradución das epístolas. Pedímoslle que nos devolvese a nosa tradución. Respondeu que non a tiña; a editorial ou o novo equipo quedara con ela. Voltamos, como cans desta terra, coas orellas baixas e o rabo entre as pernas. Acabouse o conto, esqueceuse ata hoxe. Hoxe é o día en que por primeira vez consulto na edición finalmente publicada en 1980 e acho nela que aquela frase da carta de Xacobe se traduce como “as aguas temperás e as serodias”. Será casualidade. Será… E hai moitas outras.

Unha boa cura de idioma tería de nos levar a empregar na fala de cotío os adxectivos serodio e temperán no canto dos seus sinónimos tardío e temprano, con tanta máis razón que este último constitúe un castelanismo bestial e innecesario. Trunfa, porén, e campa que dá xenio, como adxectivo e como adverbio. Substitúe, en case todas as ocorrencias que escoito, o adxectivo temperán e o adverbio cedo. Unha mágoa, sendo abondo fermosas estas voces do noso patrimonio! Que evitásemos o emprego de temperán ou serodio tería máis fácil explicación do que o facermos con cedo. Despois de todo, a natural ocorrencia daquelas na fala do pobo quedou restrinxida a uns contextos e situacións extralingüísticas tan especiais, que as propias voces se converteron xa logo en fósiles lingüísticos; aínda que non tanto como aconteceu en castelán con serondo, seruendo, serueño…, cognados do gal. e port. serodio. Por isto, soa moito menos artificial ou desviado o emprego del na literatura galega escrita e desde hai tempo esta logrou recuperalo. Queda pendente a extensión do seu emprego na lingua oral. E despois resistir perante o retroceso inxustificábel do emprego de cedo. Tan inxustificábel e teimudo, porén, coma a tendencia de moitos falantes a dicir perro fuxindo de can, cerdo fuxindo de porco…, por unha estigmatización irracional das nosas palabras. Coma se as castelás fosen máis nobres!

En latín usábanse os adverbios antónimos CITO e SERO. Este tiña un sinónimo, TARDE, da familia do adxectivo TARDUS. Foi o que se impuxo en toda a Romania. Porén, por acá e por acolá, remaneceron máis ou menos voces pertencentes á familia léxica de SERO. Na área galego-portuguesa ficaron SEROTINU e SERANU, de onde gal. e port. serodio e gal. serán, port. serão.

Hai uns anos o afán diferencialista levou moita xente a empregar a voz serán co mesmo significado do substantivo tarde. Así, podíase convocar un acto para as cinco ou as seis do serán en pleno verán. Produciuse a natural corrección, mais coa consecuencia de que agora xa case ninguén emprega serán. Serán parvos? Non custa tanto decatarse de que o serán é a última parte da tarde, aquela hora na que en moitos lugares os veciños se reunían ao aire libre –“ao serán”, como tamén se dicía– a contar contos, cantar, danzar, xogar… De aí que serán signifique tamén, sobre todo no territorio da diocese de Tui, a propia reunión veciñal desas horas e as actividades de diversión que nela se facían. Este mesmo significado ten a voz serano no falar da Cabreira leonesa. En portugués este significado especializouse ata referir ás festas cortesás vespertinas. Con tal significado o castelán tomoulla emprestada so a forma sarao. Finalmente, o que son as cousas, despois de en Portugal perder serão tal uso e acepción, recobrounos voltos de Castela baixo unha forma nova, sarau. En portugués, agora, serão significa traballo nocturno.

É moita hora de irmos rematando esta leria. Non o faremos sen chamarmos a atención sobre a existencia dunha familia léxica homónima de temperán. Refírome á de temperar ‘afinar’, ‘suavizar’, á que pertencen as voces tempero, temperanza, temperado… Voces que tamén estamos perdendo ante a presión dos castelanismos templar, temple, templanza, templado… Velaí outra xeira de traballo.

Follas colleitas

Follas colleitas. Velaí un sintagma non agramatical en galego, senón que poucos falantes usarían quizais, afeitos a dicir Follas collidas.

Os verbos da segunda conxugación con participio en –eito constitúen un grupo especial entre os que teñen un participio irregular. Non é un grupo grande; mais ten membros abondos, máis do que cabería esperar. Os participios en –eito presentan, de por parte, certas características que, a unha primeira ollada, resultan rechamantes.

A maioría dos participios irregulares son asemade participios fortes, polo que, neles, o acento recae sobre a vogal radical e non sobre a vogal temática, como acontece, pola contra, nos regulares. Déixase ver mellor este trazo se comparamos o participio forte de envolver, envolto, co participio regular, envolvido. Se agora comparamos con ambos o segundo participio irregular do mesmo verbo, envolveito, decatarémonos de que nesta terceira forma non se acentúa a vogal radical -o-, senón a primeira do sufixo derivativo, coma no participio regular. Trátase, pois logo, dun participio fraco ou débil. Así que, sequera en aparencia, os adxectivos verbais en –eito son participios irregulares fracos. Así e todo, rematan en –to, como acontece co grupo máis numeroso entre todos os participios fortes (dito, volto, solto, posto, visto, morto, torto, enxoito, comesto…). Amosan, logo, os en –eito unha condición mixta, froito de teren a súa primeira orixe nun participio forte cuxa terminación adquiriu despois certa capacidade produtiva para a formación de adxectivos verbais mediante a súa sufixación ao radical do verbo, de maneira semellante a como se engaden os sufixos –ado e –ido.

Visto o fenómeno desde unha perspectiva sincrónica, os verbos capaces de recibir ese sufixo derivativo forman un pequeno subsistema dentro da morfoloxía e formación de palabras da lingua galega. Os membros do grupo son, se non me esqueceu ningún, os seguintes:

facer feito
desfacer desfeito
afacer afeito
satisfacer satisfeito
…. ….
coller colleito
escoller escolleito
encoller encolleito
desencoller desencolleito
recoller recolleito
acoller acolleito
toller tolleito
erguer ergueito
envolver envolveito
desenvolver desenvolveito
escorrer escorreito
coser coseito

É transparente o procedemento de formación. Ao radical do verbo en –er engádese o morfema derivativo –eito, sen irregularidade que afecte ao radical agás no caso de facer –e compostos–, caracterizado este pola frecuente redución da súa raíz (fas, fai, fan, farei, faría…). Tal procedemento opera xa no galego arcaico. Naquel e no galego medieval existiu ademais un participio esleito, ou esleyto, do verbo esleer ‘elixir, nomear, designar’, formado consonte ao procedemento de derivación que acabamos de describir. De por parte, é fecuente no galego medieval o emprego destes participios. Para expresar o decaemento total, psíquico e físico, dos troianos perante a desgraza que os asola despois da traizón dos gregos, a Crónica Troiana píntaos como tolleytos e encolleytos.

Non hai en castelán nin noutra lingua románica, agás naturalmente en portugués, un subsistema morfolóxico e derivativo semellábel. Se queremos preservar a identidade da lingua galega, velaquí un subsistema que a fai senlleira e xa só por iso tiñamos que tratar de non perder. Mais acontece con el e con outros trazos de singularidade da nosa lingua que, en contacto co sistema e norma casteláns, van recuando a pouco e pouco e tenden a se non usar. Cumpría resistir, tamén neste recuncho. Como? Empregándoos na nosa fala, oralmente e ao escribirmos.

Tocante ao verbo facer e os seus compostos, non existe cuestión. Non admiten máis participio ca o irregular en –eito. De por parte, tamén acontece que non nos inflúe en contra o castelán, habendo como hai perfecto isomorfismo entre ambas linguas nesta parte.

O problema está nos outros verbos. Todos teñen asemade cadanseu participio regular en –ido (collido, tollido, envolvido, escorrido, cosido) e mesmo outro participio irregular (envolto, desenvolto). Por iso, temos necesariamente que elixir entre voces concorrentes. Se cadra, antóllasenos pouco natural a escolla das formas en –eito. Un bo consello paréceme o de non facer caso e usalas, aínda así, sempre e cando esas formas tomen na nosa fala as funcións propias do adxectivo: modificador do nome, atributo e predicativo. Outro caso é o de cando conxugamos o verbo correspondente nalgunha perífrase de participio, cos verbos auxiliares dar, levar, ter, ser. Aquí poida que fagamos ben en deixarnos persuadir polo receo da artificialidade.

Poñerei uns exemplos. As flores están colleitas (atributo). Trae só as flores escolleitas (modificador). Teño escolleitas as flores (predicativo do obxecto directo). Se axeitamos a nosa fala á norma castelá, elixiremos a forma collidas/escollidas nos tres casos. O castelán non ten opción de escolla: non ten *cogechas (cosechas non é adxectivo) nin *escogechas/escosechas. Aínda que a norma galega en casos coma estes nos permite usar sempre as formas do participio regular (collidas, escollidas…), faremos ben, a prol da preservación do noso propio sistema lingüístico, se elixirmos máis a miúdo as do participio irregular.

As flores foron colleitas (pasiva perifrástica). Non dou envolveito/envolto este vulto (perífrase con auxiliar dar). A min, conforme á fala da miña infancia, seméllanme gramaticais estas oracións, con pequenas dúbidas. Se cadra, tamén eu influído pola norma castelá. O que adoita admitirse é que, no caso de verbos con dobre participio, o irregular non se usa nos tempos compostos nin nas perífrases. Se tal for a norma, daquela teriamos que escoller: As flores foron collidas, Non dou envolvido este vulto.

Rematarei aquí esta páxina; aínda que non fica dito todo o que de si dá o tema. Sería preciso dicir algo do case inusitado coseito, de toller e de tolleito... É interesante asemade enxergar estas voces desde unha perspectiva histórica, tratando de entender en que verbos naceu o morfema derivativo –eito e como e por que se estendeu a outros, e só a uns cantos, verbos onde a súa presenza non está motivada etimoloxicamente. Poida que un día voltemos ao tema para o completar.

A vila, o pueblo e o pobo

Pensemos nunha avoa, veciña dun barrio periférico ou dunha parroquia rural galega. En canto ao tempo, puido acontecer hai cincuenta anos ou nalgún outro bastante máis próximo a nós. A muller leva trazas de ir ou vir de compras na poboación maior da contorna inmediata, onde se cadra hai ese día unha feira ou mercado periódico e, se non, unha mediana rede de servizos comerciais. Preguntémoslle de onde vén ou a onde vai. “Veño da vila” ou “Vou á vila”, diranos seguramente. Poida que un anaco despois pase por onda nós o seu fillo. Leva o mesmo rumbo ou iso semella. Facémoslle a mesma pregunta e se cadra obtemos por resposta “Veño do pueblo” ou “Vou ao pueblo”. Pasa por último a neta, persoa estudada e ben disposta a prol do uso e promoción da lingua galega. Ao que lle fagamos a mesma pregunta, poida que ouzamos “Veño do pobo” ou “Vou ao pobo”.

Á primeira vista semella doado de entender o cambio lingüístico ao que asistimos en canto testemuñas desa sucesión das tres escenas. Podíase esperar que discorrésemos xa referíndonos á influencia da norma lingüística castelá sobre a galega, concretamente no que atinxe á estrutura do campo léxico das localidades de poboación. Mais a cuestión non é tan simple.

Para comezar, é moi diferente o significado da expresión castelá “voy al pueblo” usada por castelán falantes da Meseta do que esa mesma expresión ten, producida por falantes do castelán de Galicia. A voz pueblo toma nestes o significado de ‘localidade urbana e maior de poboación’. Pola contra, para un castelán falante orixinario significa, nese uso, ‘localidade menor de poboación’ ou ‘núcleo urbano de poboación do ámbito rural’. Por iso, para alén do Manzanal empregará esa expresión a persoa que procedente dunha cidade vai a unha poboación rural ou aquela que reside nun casal aillado no campo e se dirixe ao núcleo rural habitado próximo. O contrario, xustamente, do que entre nós e nalgunhas rexións de América. Por iso mesmo, “ser de pueblo” e “pueblerino” significan para eles exactamente o mesmo que para nós “ser de aldea “ e “aldeán”. Advírtase, sobre todo, a connotación negativa da palabra pueblo en castelán fronte á positiva que adquire en galego –coma o seu calco pobo–, precisamente por nelas se acubillar o significado autóctono da voz vila, ‘entidade maior de poboación”.

O fillo e a neta do conto expresan coas voces pueblo e pobo o mesmo contido ca a avoa coa voz vila. Ao tal faceren, desvíanse da norma castelá, malia as aparencias, e afástanse asemade da norma galega que chegou ata a avoa. Unha norma diferente, se alguén non o remedia, vai xurdir de condutas lingüísticas coma esas. Haberá que encartar e pasar; ou ben, se se lle ve algunha esperanza de trunfo, traballar pola volta á fala da avoa.

Alarguemos un pouco o tratamento do tema para vermos cal sería a estrutura ideal, en galego, do campo léxico ‘localidades de poboación’. A primeira e principal oposición establécese entre ‘entidades maiores de poboación’ fronte a ‘entidades menores de poboación’.

Ás primeiras corresponderían as voces cidade e vila. Tradicionalmente, non había oposición entre ambas e, no caso de que a houbese, o vocábulo vila operaba como termo non marcado da neutralización. “Vou á vila”, igual o dicía o veciño de San Pedro de Visma que baixaba á Coruña coma o de Lestrove que viña a Padrón. Hoxe advírtese a tendencia a diferenciar, polo menos na linguaxe administrativa e na sociolóxica. Cidades, habería só sete na Galicia actual: as cinco capitais e mais Vigo e Ferrol. Vilas, habería unha chea, desde as cidades antigas que quedaron pequenas ata os núcleos urbanos de máis 2000 habitantes, moitos dos cales son soamente “pueblos” na comprensión castelán do poboamento. Con exemplos entendémonos mellor. Xinzo de Limia ou Cambados son para os casteláns “pueblos” e máis nada; para nós son vilas e, se nos descoidamos, candidatas a cidades. E aínda podería aplicarse o nome de vila a calquera núcleo de poboamento agrupado, oposto a disperso ou espallado, por pequeno que sexa. Unha vila podía ser aldeá, outrora. Ben o testemuñan topónimos coma Vila de Arriba ou Vila de Abaixo, hoxe e sempre rueiros minimamente urbanizados. Ou aqueles versos de Cabanillas:

Vila morta, vila morta,
aldeana e mariñeira,
na que me criei! Que encanto
ten o pasado que encerras!

Para a denominación das ‘entidades menores de poboación’ as voces máis usadas son aldea e lugar. Sospeito que a segunda se introduciu, malia soar tan xenérica, por eufemismo, debido ás connotacións negativas da primeira. A cousa ten o seu aquel. Ambas semellan pouco axeitadas hoxe. Para nomear o ámbito aldeán ou campesiño, que é unha das acepcións máis frecuentes da voz aldea, acuñouse, fuxindo desta, a lexía medio rural. Quizais cumpriría, para denominar os pequenos núclesos de poboación rural, recorrer ao uso de voces case esquecidas ou pouco empregadas: coma rueiro, unha variante diatópica non moi estendida; vilar, fermosa variante diacrónica digna de ser resucitada como nome común, e casal, outro belo vocábulo de noso para asentamentos de unha, dúas ou poucas máis casas.

Non é preciso lembrar como cómpre evitar o emprego da voz pobo para a denominación de calquera tipo de entidade de poboación que sexa. No mesmo castelán, aínda que usual xa desde principios do século XV, non é orixinaria. Apunta Corominas que pueblo, nesta acepción, non provén de POPULU, senón que é un postverbal de cast. poblar. De por parte, entenderase por que enriba non se fixo referencia á palabra parroquia entre os lexemas de entidades de poboación. Se a considerásemos, sería como colectivo de aldea, vilar ou rueiro. Mais a súa acepción principal é outra, tamén en Galicia, como acontece coa voz concello ou, no antigo réxime, coa voz couto.

Vê-se triste

Despois de ler o artigo precedente, Véselle triste, escríbeme un amigo preguntándome: Como sería en portugués ese "véselle triste"? Resposteille hai dous días, achegándolle nun arquivo adxunto o texto que con leviáns modificacións transcribo agora aquí.

A forma máis común de expresar en portugués o significado de construcións castelás coma se le ve triste é a que fai recurso á pasiva reflexa. No noso caso, a tradución podería ser “vê-se triste”. Porén, hai que ter en conta que se cadra non é fácil atopar esta cadea en textos escritos. O problema que ten é o da ambigüidade verbo da súa interpretación como reflexiva. De por parte, tamén en portugués hai moitas maneiras de expresar que a xente ve alguén como posuidor dunha cualidade. O portugués gusta das construcións pasivas para estes significados, polo menos no uso formal da lingua, mesmo na radio e nos xornais. Cando vai ben, usa a pasiva perifrástica.

Acabo de facer unha busca rápida de expresións semellantes, isto é, nas que apareza a secuencia “vê-se” máis un predicativo referido á persoa da que se fala (obxeto directo na oración castelá, suxeito da pasiva reflexa en portugués) e achei:

- “vê-se estendido na estrada” (referido a un home, vítima dun accidente de tráfico)
- “O Senhor de toda Criação vê-se hoje morto e aquele que esvaziou os túmulos dos mortos é posto nun túmulo novo”

Se pedirmos a varias persoas a expresión deses contidos en castelán, é seguro que a maioría delas nos darían estas:

- “se le ve tendido en la carretera”
- “Al Señor de toda Creación se le ve hoy muerto y al que ha vaciado los sepulcros de los muertos se le pone en un sepulcro nuevo”.

Á hora de retraducir estas expresións do castelán ao galego, pódese esperar que moitos de nós, sen coñecermos as portuguesas, as vertésemos así:

- “véselle estendido na estrada”
- “Ao Señor de toda Creación véselle hoxe morto e ao que librou as sepulturas dos mortos pónselle nunha sepultura nova”.

Non fai falta dicir que a corrente normal da tradición galega é moito máis consonte coa sintaxe das construcións portuguesas que coas hoxe máis normais en castelán. E se a alguén lle parecese elevado de máis ese rexistro ou ambigua algunha das expresións, sempre pode modificalas, por ex. así:

- “vese que está estendido na estrada” ou “vémolo estendido na estrada”
- “O Señor de toda Creación vémolo hoxe morto e aquel que librou as sepulturas dos mortos póñeno nunha sepultura nova”.

Porén, eu prefiro trasladar ao galego as construcións portuguesas case á letra:

- “vese estendido na estrada”
- “O Señor de toda Creación vese hoxe morto e aquel que librou as sepulturas dos mortos é posto nunha sepultura nova”.