O lleísmo sintáctico

Como vexo que ao falarmos galego estamos sometidos á norma castelá, non me vou domear á ficción de o non estarmos. Así que non terei receo en recorrer ao castelán para entender certas construcións lingüísticas galegas, e moito menos se o fenómeno que se tenta explicar, como é o caso, se explica adecuadamente pola influencia certa e directa da norma castelá.

En castelán existe, como é sabido, unha variante de construción sintáctica denominada "leísmo". Consiste na substitución pronominal do complemento directo, cando o referente é persoa, mediante le e les, formas pronominais que outrora só se empregaban para substitución do complemento indirecto. Recibe tal fenómeno, como foi dito, a denominación de "leísmo". Vamos aos exemplos, que aclaran e ilustran. Supoñamos a oración Espero a mi padre. Outrora, tamén en castelán, só unha substitución pronominal era posíbel: Lo espero. Hoxe en día, a norma, sen excluír totalmente o recurso á construción tradicional, prefire a leísta: Le espero. Se o núcleo da fase nominal é un nome en feminino, coma en Amo a mi madre ou Espero a mis hermanas, tamén neste caso se pode dar a construción leísta. Teriamos entón Le amo e Les espero, respectivamente. Porén, como frecuentemente no contexto verbal precedente apareceron nomes de persoa en masculino, a anfiboloxía resultante é moi difícil de desambiguar. Tal é a razón de máis comunmente se manter neses casos a substitución polas formas pronominais femininas de complemento directo: La amo, Las espero. Finalmente, se a oposición de xénero está neutralizada -coma en Amo a mis padres, Espero a mis hermanos, Saluden (ustedes) a sus hijos-, outra vez a norma castelá prefire a variante leísta: Les amo, Les espero, Salúdenles (ustedes). Aquí o desambiguamento deita doadamente da situación extralingüística e das presuposicións e crenzas contextuais compartidas entre o suxeito e o destinatario da enunciación.

Velaí, brevemente exposta, a norma castelá. Esta é, naturalmente, produto dun cambio lingüístico que, coma todos os demais cambios, comezou a se producir nun punto e momento concretos para, lentamente na maior parte dos casos, se ir estendendo no espazo co tempo. Nesa dinámica de espallamento chegou xa hai moito onda nós e está a piques de se impór como norma tamén para a lingua galega. Eu, particularmente, e coido que moitos coma min, aínda asañamos perante cadeas lingüísticas como:

. Espérolle, de Espero (a) meu pai. Ou de Espero a vostede.

A norma de noso aínda nos convida a dicir Espéroo, ou mellor se cadra Espero por el.

. Ámolles, de Amo (a) meus pais.

Fieis á norma galega non interferida, esperamos ouvir e dicimos Ámoos.

. Saúdenlles, de Saúden (a)os seus fillos.
Teimosos, nós diremos de cote e esperamos ouvir Saúdenos.

Mais, agora, quen non leu algunha vez en algures un texto deste ou semellante teor:

O Director do Centro Cultural comprácese en convidarlle a vostede á inauguración do novo local social, que terá lugar ás 19 horas do próximo día 12. Saúdalle atentamente...

Hai tempo, o director dun instituto de ensino medio mandou aos membros da comunidade educativa mensaxes así codificadas, non co fin de amolar os seus profesores de lingua galega, mais quizais co mellor intencionado de os fornecer de supostos reais que ofreceren ao alumnado para exercicios de corrección lingüística: comprácese en convidalo/la a vostede..., Saúdao atentamente.

Calcos da linguaxe administrativa castelá, podería ser o diagnóstico. De onde ao mellor concluímos que noutras situacións e rexistros o fenómeno non se produce. Conclusión errónea sería. Depende dos falantes, da súa asunción da norma castelá, da súa capacidade de diferenciar códigos e normas, de moitos outros factores e circunstancias. Mais é o certo que o "lleísmo sintáctico" se está espallando pola comunidade lingüística galega con pouca resistencia da norma de noso e dos utentes. De cando en vez óense e, menos adoito, lense textos inzados de ocorrencias desas construcións. A súa erradicación non vos é moi doada. As raíces son xa fondas e vellas. Se non, aténdase a estes versos de Rosalía:

Por que, Dios piadoso,
por que chaman crime
ir en busca da morte que tarda,
cando a un esta vida
lle cansa e lle afrixe?

Aínda así, ninguén vaa pensar que se trata dun fenómeno moi repetido na lingua lírica galega rosaliana. Sen facer unha busca exhaustiva, non se sabería recoller moitos máis casos. Atópanse outras pasaxes onde a construción lleísta, en aplicación da norma castelá, era posíbel e porén non se dá. Por exemplo:

Todas por el reloucaban,
todas por el se morrían;
si o tiñan cerca, sorrían;
si o tiñan lonxe, choraban.

Claro está que os dous últimos versos se traducirían moi ben ao castelán aplicando o leísmo: "si le tenían cerca, sonreían; / si le tenían lejos, lloraban". Se, pola contra, os traducísemos empregando a forma lo, moitos casteláns entenderían que non é o gaiteiro, senón calquera obxecto preferiblemente inanimado, aquilo polo que as mozas choran cando lles falta a súa presenza. En galego e entre galego falantes maternos, tal interpretación non ocorre. Por iso mesmo, o lleísmo sintáctico énos, máis do que superfluo, sobexo e innecesario.