Temperán e serodio

Aos máis que menos comprometidos coa recuperación da lingua galega cómprenos facer de vez en cando unha cura de idioma. Os escritores da Xeración do 98 sentiron, con menor causa, a necesidade de a faceren verbo da lingua castelá. Mesmo lles contaxiaron tal proído aos seus seguidores de acá. Lendo Arredor de si, de Otero Pedrayo, seguimos o protagonista Adrián Solovio nas viaxes que emprende, lixeiro de equipaxe, a Toledo e logo a Burgos en busca da lingua enxebre e, a través dela, do espírito do pobo de Castela. Despois, se ben lembramos, tras unha volta breve por Galiza percorre Centroeuropa e desde alá entende que só en Galiza achará quizais o que procura. E así será.

O escritor Azorín foi grande promotor e suxeito das curas de idioma. As viaxes programadas a tal fin son motivos frecuentes na súa escrita, por exemplo, en La voluntad e El escritor. Nun capítulo desta última presenta o personaxe Antonio Quiroga facendo unha cura de idioma en León, despois de xa outras feitas en Toledo e en Burgos. Un pouco máis abaixo, na mesma obra, o coprotagonista Luis Dávila refírese con admiración ao labor filolóxico do primeiro, froito desas curas de idioma. E, como mostra das fermosas voces e expresións recollidas na escoita do pobo, ofrécenos a frase frutos serondos, cuxo significado achega: ‘frutos tardíos’.

Meu pai, sendo eu un meniño, dicía “frutos serodios”, e “millo serodio” en oposición a “millo temperán”. O millo serodio viña moi tarde no outono, e con razón natural, pois sementábase despois da seitura do trigo, centeo e avea nas mesmas leiras onde estes cereais foran pañados. En vez dos adxectivos temperán e serodio, empregábanse cos mesmos valores as frases de cedo e de tarde. As patacas de cedo eran, na fala de miña nai, as que se poñían no inverno e se comían xa na primavera, escaravelladas antes ca levantadas, case ao mesmo tempo que se poñían as de tarde.

Na segunda metade da década dos sesenta do século XX, a un bo amigo meu e a min foinos encomendada a angueira de traducir ao galego as chamadas cartas católicas, conxunto de epístolas menores do Novo Testamento. Eu era estudante aínda de filosofía; o amigo acababa de rematar teoloxía e sabía bastante de literatura bíblica. Emprendemos aquel labor con grandes azos e moito tino. Traduciamos do grego, tentando de ser fieis e orixinais ao mesmo tempo. O coordinador do proxecto, tratábase de por primeira vez traducir e publicar na nosa lingua o Novo Testamento enteiro, desaprobaba o noso rigor. Convidábanos a traducir doutras traducións, da Vulgata, de edicións en castelán…, como se quixese convencernos de que era unha miudanza o noso traballo e o podiamos facer rápido e leve. Para o que pensaban pagarnos! Non lle obedecemos. De vagar, procurabamos comprender axeitadamente o texto en grego e buscabamos sempre a maneira de o verter nun galego natural e real dentro da enxebreza. Logo cotexabamos con outras traducións e deixabámonos interpelar, corrixindo onde viamos que o cumpría facer. Lembro ben, aínda hoxe, a satisfacción por algúns achádegos felices. Un deles foi cando, cotexando co latín da Vulgata a nosa tradución dos adxectivos gregos próïmon e ópsimon, que entenderamos modificando o substantivo karpón ‘froito’, e, lembrando a fala aprendida de pequenos, traduciramos como temperán e serodio, achamos xustamente que no texto latino lles correspondían as voces temporaneum e serotinum, étimos das nosas. Que regalía! Mais advertiu o amigo, cotexando con traducións daquela novas e prestixiosas en Europa, que se tendía a considerar os devanditos adxectivos do texto grego como referidos non ao substantivo karpón ‘froito’, senón a hyetón ‘chuva’, segundo unha variante textual que a crítica coidaba ser mellor non só por constituír unha lectio difficilior, senón por conter unha referencia intertextual a unha pasaxe do libro do Deuteronomio onde aquelas voces gregas refiren á chuva e non aos froitos. Nós entón, aínda que un chisco decepcionados, non renunciamos a que na tradución ecoase a antonimia textual da fala da nosa infancia e traducimos: “a choiva temperá e a serodia”.

De alí a uns meses rematamos a nosa versión das cartas católicas á lingua galega. Mecanografámola con coidado e non pouco traballo, nunha daquelas máquinas que obrigaban a rachar tanto papel. Despois viaxamos a unha cidade do país co fin de lla entregar ao coordinador. Pasou tempo, meses, anos… Alá polo ano 72 ou 73 voltamos onda o coordinador e preguntámoslle que fora daquilo. Respostounos que a editorial ou non sei que novo equipo lles encomendara a outras persoas a tradución das epístolas. Pedímoslle que nos devolvese a nosa tradución. Respondeu que non a tiña; a editorial ou o novo equipo quedara con ela. Voltamos, como cans desta terra, coas orellas baixas e o rabo entre as pernas. Acabouse o conto, esqueceuse ata hoxe. Hoxe é o día en que por primeira vez consulto na edición finalmente publicada en 1980 e acho nela que aquela frase da carta de Xacobe se traduce como “as aguas temperás e as serodias”. Será casualidade. Será… E hai moitas outras.

Unha boa cura de idioma tería de nos levar a empregar na fala de cotío os adxectivos serodio e temperán no canto dos seus sinónimos tardío e temprano, con tanta máis razón que este último constitúe un castelanismo bestial e innecesario. Trunfa, porén, e campa que dá xenio, como adxectivo e como adverbio. Substitúe, en case todas as ocorrencias que escoito, o adxectivo temperán e o adverbio cedo. Unha mágoa, sendo abondo fermosas estas voces do noso patrimonio! Que evitásemos o emprego de temperán ou serodio tería máis fácil explicación do que o facermos con cedo. Despois de todo, a natural ocorrencia daquelas na fala do pobo quedou restrinxida a uns contextos e situacións extralingüísticas tan especiais, que as propias voces se converteron xa logo en fósiles lingüísticos; aínda que non tanto como aconteceu en castelán con serondo, seruendo, serueño…, cognados do gal. e port. serodio. Por isto, soa moito menos artificial ou desviado o emprego del na literatura galega escrita e desde hai tempo esta logrou recuperalo. Queda pendente a extensión do seu emprego na lingua oral. E despois resistir perante o retroceso inxustificábel do emprego de cedo. Tan inxustificábel e teimudo, porén, coma a tendencia de moitos falantes a dicir perro fuxindo de can, cerdo fuxindo de porco…, por unha estigmatización irracional das nosas palabras. Coma se as castelás fosen máis nobres!

En latín usábanse os adverbios antónimos CITO e SERO. Este tiña un sinónimo, TARDE, da familia do adxectivo TARDUS. Foi o que se impuxo en toda a Romania. Porén, por acá e por acolá, remaneceron máis ou menos voces pertencentes á familia léxica de SERO. Na área galego-portuguesa ficaron SEROTINU e SERANU, de onde gal. e port. serodio e gal. serán, port. serão.

Hai uns anos o afán diferencialista levou moita xente a empregar a voz serán co mesmo significado do substantivo tarde. Así, podíase convocar un acto para as cinco ou as seis do serán en pleno verán. Produciuse a natural corrección, mais coa consecuencia de que agora xa case ninguén emprega serán. Serán parvos? Non custa tanto decatarse de que o serán é a última parte da tarde, aquela hora na que en moitos lugares os veciños se reunían ao aire libre –“ao serán”, como tamén se dicía– a contar contos, cantar, danzar, xogar… De aí que serán signifique tamén, sobre todo no territorio da diocese de Tui, a propia reunión veciñal desas horas e as actividades de diversión que nela se facían. Este mesmo significado ten a voz serano no falar da Cabreira leonesa. En portugués este significado especializouse ata referir ás festas cortesás vespertinas. Con tal significado o castelán tomoulla emprestada so a forma sarao. Finalmente, o que son as cousas, despois de en Portugal perder serão tal uso e acepción, recobrounos voltos de Castela baixo unha forma nova, sarau. En portugués, agora, serão significa traballo nocturno.

É moita hora de irmos rematando esta leria. Non o faremos sen chamarmos a atención sobre a existencia dunha familia léxica homónima de temperán. Refírome á de temperar ‘afinar’, ‘suavizar’, á que pertencen as voces tempero, temperanza, temperado… Voces que tamén estamos perdendo ante a presión dos castelanismos templar, temple, templanza, templado… Velaí outra xeira de traballo.