Nunca digas "hacia"

Nunca, ao falares galego, digas "hacia". Se case sempre a evitamos na escrita, na fala outro tanto. A verdade é que nin na escrita se tivo sempre o coidado de a evitar. Relendo estes días Escola de menciñeiros e fábula de varia xente, do grande mestre Álvaro Cunqueiro, no relato titulado "Matías Vello", referindo a cando este imaxinativo cociñeiro estivera por longo tempo desaparecido da súa Pastoriza natal, escríbese: "Non sei quen contou que estaba de lego ou cociñeiro nun convento, hacia León; estaría de cociñeiro, que o era de mérito, e maxinativo".

Aquí, e noutras entradas que teño mentes de lle engadir, hanse peneirar razóns abondas para fuxirmos sempre do emprego desa preposición, por innecesaria, estraña á nosa lingua e, sobre todo, moi perigosa. Xunto coa forma "eres" e algún outro castelanismo, a preposición hacia é un premente ariete destrutor da identidade da lingua galega. Porén, case non hai quen na oralidade empregue outra. Aínda que dispomos de moitas preposicións e locucións prepositivas que poden moi ben substituíla en calquera dos múltiplos contextos posíbeis, porén é en todos eles, casemente, a única empregada pola maior parte dos falantes.

Non hai moitos días, ouvimos pola radio un treito das declaracións dun coñecido membro do consello da Xunta de Galicia, quen nun punto delas falou de "mirar hacia adiante". Uns días despois, estándomos uns docentes a tratar de non sei que, un de nós vai e di : "Cómpre mirar hacia o futuro". Onte, por casualidade, véndomos un informativo da TVG, tivemos a ocasión de escoitar un veciño de Leiloio dicir, referíndose ao rótulo Benvidos a Buño que alguén lles chantou no medio daquela vila, que o alcalde de Malpica, consciente do torto cometido, prometía que logo se trasladaría a onde debía estar,"cen metros hacia alá", onde Buño comeza. Cada vez que un escoita estes usos, xa logo se sente tentado a encartar e dar a causa por perdida. Mais, se moitos tomarmos conciencia cabal da perigosidade deses arietes que nos derruban muros e nos furan o chan que pisamos, cabe a posibilidade de axiña adoptarmos un proxecto eficaz de defensa da identidade, sistema e norma(s) tradicionais da lingua. Desde esta residual esperanza escribo este artigo.

Primeiro, vexamos o que no galego ten de estraño a preposición hacia. O seu étimo é un non documentado prerromance *de face ad. Áchanse no castelán medieval as formas intermedias faz a e fazia. Nin no galego, que eu saiba, nin no protorromance occidental hispánico aparecen sequera indicios dunha forma cognada. Se a houbese, teriamos faza como resultado evolutivo, e non unha forma cun h- aparecido tras a aspiración de F- e, máis tarde, a caída daquel son farínxeo. Se en portugués se emprega a expresión em face de, " perante", evidente semella que se trata dunha locución prepositiva de creación relativamente recente, formada a partir do substantivo face, "cada unha das dúas partes laterais do rostro humano". De por parte, esta locución portuguesa non se usa no sentido de dirección ou destino dun movemento, principal en hacia e nas súas homólogas doutras linguas.

Vexamos agora que o recurso á preposición hacia é en galego totalmente innecesario. Eu non teño conciencia de a empregar nunca na miña fala galega. Coido que ata os meus quince anos, cando deixei por vez primeira o meu ámbito natal, nunca a usaban os meus familiares, compañeiros e conveciños. Andando o tempo e sobre todo nos últimos anos, veño verificando con tristén que a empregan xa moitos dos que se criaron comigo. Onde se lles pegou, non o sei ou pouco importa agora tratar de o explicar. Importa ante todo vermos que o cambio non é aínda, por sorte, totalmente irreversíbel.

Haberá quince días sucederon estas dúas autocorreccións que paso a narrar. Dunha parte, era un coro polifónico disposto en catro liñas, que deseñaban unha figura semicircular. As dúas liñas dianteiras eran de mulleres. Na primeira delas, a metade da esquerda, formada polas sopranos, mantiña moi apretadas as contraltos, que ocupaban a metade da dereita. Entón unha das contraltos rogou ás sopranos: "Facede o favor de achegarvos un pouco hacia alá". Eu, que andaba xa cismando co noso tema, roguei coma quen non quere a cousa: "Non digades nunca hacia; é castelán". E a dona interpelada, de sesenta anos, corrixiuse no momento: "Facede o favor de corrervos para alá".

Uns días despois, outra dona da mesma idade describía a un dos seus fillos a ubicación da rúa Filgueira Valverde, en Pontevedra. "Sabes onde está a rúa Uxía Novoneira. A seguinte hacia a estación, esa é a rúa Filgueira Valverde". A min, que asistía á conversa con atención por me interesar a información que se subministraba, ocupado tamén coa miña teima, saíume espontaneamente o rogo: "Non digades nunca hacia; é castelán". E aquela nai autocorrixiuse no momento: "A seguinte contra a estación é a rúa Filgueira Valverde". Andando uns quince días, o fillo destoutra dona, licenciado universitario, galegofalante por educación e por opción, sorprendino empregando a preposición hacia cando falaba en galego con outro galegofalante, tamén universitario.

Debo dicir, de por parte, que fiquei entre satisfeito e gratamente sorprendido no tocante á capacidade das referidas donas para corrixiren no intre e sen máis pensar o seu emprego de hacia. Isto demostra que a partida non está perdida aínda. Ademais a súa resposta ao estímulo corrector seméllame ben interesante. Eu mantiña xa de antes o convencemento de que na fala da miña infancia eran as preposicións contra e para as que máis comunmente empregabamos nos contextos onde agora, por seguimento da norma castelá, moitos galegofalantes empregan hacia. Comentaba este meu parecer recentemente cun amigo vinte anos máis novo ca min, dotado de moi boas competencias lingüísticas no referente á norma prescritiva da lingua galega. No transcurso da conversa preguntoume: "E logo cara a?". "Esta locución -respondinlle- lembro que tamén a usabamos; aínda que menos do que aquelas, contra e para. E sobre todo coido que a empregabamos cun dobre sentido, de dirección do movemento e de orientación do móbil, asemade". Por iso, unicamente a empregabamos en referencia a persoas ou a obxectos percibidos como orientábeis. En todo caso, polo que me lembro, sempre ou case sempre era substituíbel por contra ou para. Poñamos por caso, a oración Vírao cara á esquerda -falando dun meniño ou dun obxecto orientábel- podía substituírse por Vírao contra -ou para- a esquerda. En cambio, a transformación inversa non era previsíbel tratándose dun obxecto dificilmente orientábel. De alguén que estivese a fender un cachopo de madeira, non se esperaría que lle dixese ao axudante: "Pono/Vírao cara á esquerda", senón: "Pono/Vírao contra a esquerda" ou "Pono/Vírao para a esquerda".

Voltarei proximamente, se teño vagar, sobre outros aspectos relacionados co noso tema. Entre tales aspectos, tentaremos de entender por que hacia, forma xa de noso por moito que nos doa, está tendo tanto éxito que escorrenta ou elimina as "sinónimas" tradicionais, e, vistas as cousas desde a nosa banda, por que estas outras se retiran ou son abandonadas por nós, os utentes. A comparación co que sucede verbo disto noutras linguas neolatinas, pode axudarnos a entender o que aconteceu, ou está a acontecer, na lingua galega e por iso, na medida en que o proceso non acadou o seu termo, pode aínda ter volta.

Nunca digas "eres"

Nunca, ao falares galego, digas "eres". Nin o escribas. É un castelanismo innecesario. Verás axiña por que; se o non soubeses xa...

En latín tiñamos, no presente de indicativo, ES para a segunda persoa e EST para a terceira. Andando o tempo, aconteceu que o -T final se deixou de pronunciar. De resultas, ocorreu un fenómeno de sincretismo entre dúas unidades moi próximas, cun risco moi grande de ambigüidade e mesmo de incómoda confusión na praxe comunicativa. Había, coma sempre, varias posibilidades de escudir este risco, e as linguas resultantes da evolución diferenciada do latín resolveron de maneiras distintas tal situación problemática.

Reparemos na solución francesa. Na escrita, o francés mantén a forma gráfica latina: es e est, respectivamente. Na oralidade, que é o que máis importa e onde o risco de ambigüidade é maior, esas formas non ofrecen diferenza fonética ningunha. A ambigüidade resólvese, como tantas outras veces na conxugación francesa, mediante a anteposición dos pronomes persoais correspondentes, tu e il/elle, respectivamente; moi coherentemente, por certo, co xenio e o sistema desta lingua. Teñamos en conta que aime (je), aimes, aime (il/elle), aiment e aime (tu, imperativo) son formas que corresponden a nove unidades distintas en canto ao contido -inclúase o presente de subxuntivo- e, aínda así, todas elas se realizan cunha mesma materialización fonética. Só o pronome persoal que as precede ou segue, e mais o contexto sintáctico, as desambigúan, sen resíos de confusión, na fala oral; e na escrita, segundo os casos.

A solución do bloque galego-portugués foi outra. A caída do -T final latino fíxo confluír ambas persoas na forma es, realizada con "e" aberto para os dous valores. Como o galego non xeralizou o emprego das formas suxeito do pronome persoal ante as formas verbais, debeu botar man dun recurso diferente. Este consistiu en simplemente facer caer o -s final na terceira persoa do presente de indicativo do verbo ser; moi coherentemente, obsérvese aquí tamén, co xenio e o sistema da lingua. Efectivamente, na conxugación galega as formas da terceira persoa non rematan en -s, senón regularmente en vogal -a ou -e, e xustamente pola ausencia dese -s se distinguen formalmente da segunda persoa. Ou sexa -vamos aos exemplos-, é é a es como ama é a amas, quere é a queres, ve é a ves... En conclusión, o galego resolveu moi satisfactoriamente a problematicidade da colisión homonímica daquelas dúas formas da conxugación latina e, polo tanto, non ten necesidade ningunha de lle tomar emprestada ao castelán a súa particular e ben estraña solución.

O que fixo o castelán foi engordar o corpo fonético da forma es da segunda persoa e para iso botou man de eres, forma esta que no antigo se usara para a segunda persoa do futuro e que daquela ficaba libre porque o seu lugar estaba ocupado pola perífrase ser has, logo serás. Obsérvese que a solución castelá, aínda que non se lle poida negar lexitimidade, nin orixinalidade, é menos coherente do que as solucións francesa e galego-portuguesa. Supón unha dobre irregularidade: unha terceira persoa rematada en -s, contra o usual e adoitado no sistema, e a introdución dun estrañísimo novo morfema gramatical para a formalización do contido "segunda persoa do presente de indicativo".

Velaquí as razóns polas que nunca debes en galego dicir "eres". Xa sei que me podes obxectar que ata Rosalía o fixo, sobre todo nalgúns versos dun grande e emblemático poema:

Cando penso que te fuches,
negra sombra que me asombras,
ó pé dos meus cabezales
tornas facéndome mofa.

Cando maxino que es ida,
no mesmo sol te me amostras,
i eres a estrela que brila.
i eres o vento que zoa.

Si cantan, es ti que cantas;
si choran, es ti que choras;
i es o marmurio do río,
i es a noite i es a aurora.

En todo estás e ti es todo,
pra min i en min mesma moras,
nin me abandonarás nunca,
sombra que sempre me asombras.

Se contarmos as formas remarcadas con cursiva, acharemos para unha mesma unidade lingüística dúas formas gráficas e morfolóxicas: es, con sete ocorrencias, e eres, con dúas. Semella ben que Rosalía recorreu ao castelanismo por mor da medida e eufonía dos versos en que a introduciu. O resultado estético é bo; porén o sistema e a norma da lingua resultan magoados. Non a todos, está claro, se lles pode pedir todo. O poeta pode desviarse da norma sen dano para o produto estético.

Nota.- Observaranse no texto rosaliano outras incorreccións (segundo a norma prescritiva e tamén segundo a descritiva tradicional): "si" por "se" e "i" por "e", principalmente. A lingua de Rosalía amosa numerosos castelanismos, ben doados de explicar nunha muller de formación vilega e castelanófona, á parte dos xa presentes no galego oral que aprendeu ou ouviu sendo nova. Eses que enriba sinalamos, débense á primeira causa referida, non a esta segunda.

Acendimos ou acendemos?

Un dos trazos que amosa ben ás claras estarmos axeitando o galego á norma castelá é a moi estendida tendencia pola que, para a cuarta persoa do pretérito de indicativo, escribimos ou dicimos acendimos, comimos, corrimos, etc., no canto de acendemos, comemos, corremos... A causa non é leviá. O propio sistema de noso resulta violentado. Que razón había para que introducísemos ese cambio? Verdadeira e boa, ningunha. Para que se afiance e apareza ata en libros e revistas que se supón pasaron por un trámite de corrección lingüística, hai menos razóns aínda. Un feito e o outro só se explican pola influencia do sistema e norma da lingua castelá, que, como se sabe, nos verbos da segunda conxugación distingue morfoloxicamente se nos referimos a un momento anterior ou ben a outro coextensivo co tempo da enunciación, é dicir, se usamos o pretérito (cogimos) ou ben o presente (cogemos).

Non vale a razón de que convén desfacer a ambigüidade que se produce ao empregarmos unha única expresión para dous valores bastante diferentes. Dar por boa esta razón levaríanos a importar tamén do castelán a variante vulgar cantemos, moi espallada por toda España, para o pretérito, fronte a cantamos, empregándomos esta só para o presente. E así teriamos no presente da primeira conxugación: canto - cantas - canta - cantamos - cantades - cantan, e no pretérito perfecto: cantei - cantaches - cantou - cantemos - cantastes - cantaron. Por este camiño acadariamos asemade os obxectivos de castelanizar o sistema galego e avulgarar a súa norma. Mais non se negará a utilidade do recurso. Os que teñen receo en dicir "Antes comemos peixe e agora comemos carne" porque lles parece ambiguo, prefiren dicir "Antes comimos peixe e agora comemos carne". Por esa regra de tres viralles ben dicir tamén "Antes cantemos e agora choramos". Mágoa será para os tales non dispor de tal posibilidade de distinción no caso dos verbos da terceira conxugación. Moi contra o seu gusto terán que dicir "Antes oímos cantar e agora oímos chorar". Que se lle vai facer, a lingua ten estas limitacións! Claro, e o castelán non lles vén botar unha man, pobriños!

Falando xa en serio... Vai sendo hora de que os utentes convencidos da nosa lingua preservemos a súa integridade e non nos convertamos en elos da cadea que move a súa ruína. O castelán prescritivo non estendeu á primeira e terceira conxugacións a diferenciación formal entre presente e pretérito perfecto simple na cuarta persoa deses tempos. Nas formas cantamos e oímos a expresión é a mesma e, aínda así, mantense a diferenza de contido. O contexto verbal (adverbios de tempo e outros deícticos temporais) e o contexto situacional, ademais da realidade á que refire o discurso, son parte tamén da linguaxe. Estes elementos son abondos para desambiguar calquera expresión. Isto mesmo acontece en galego, e non só con cantamos e oímos, senón tamén con comemos e formas semellantes de todos os verbos regulares da segunda conxugación. Isto é o tradicional na norma e no sistema da lingua galega. Cunha avantaxe, se se quere, en comparación co castelán: o sistema e a norma tradicional de noso son uniformes, neste punto, para as tres conxugacións. Nas tres emprega idéntica forma con dous valores temporais diferentes. Este fenómeno ten un nome en lingüística: chámase sincretismo. Consiste na suspensión da manifestación formal, nun paradigma, dunha diferenza de contido que se manifesta formalmente noutros paradigmas análogos. Nos demais tempos da conxugación non se dá sincretismo para a cuarta persoa. Mais ollen. Dáse, por exemplo, en canto a persoa e modo coas formas canta, le, abre... Non é certo que tanto valen para segunda persoa de presente de imperativo como para a terceira do presente de indicativo? Dáse, no referente á persoa, coas formas cantaba, lía, abría... Non si que serven tanto para a primeira como para a terceira persoa do imperfecto de indicativo? O sincretismo non é un fenómeno teratolóxico, non hai por que o corrixir nunca, só o seguidismo castelanófilo explica a preferencia de comimos perante comemos, collimos perante collemos, etc. Corrixámonos e axudemos outras persoas a traballaren na mesma angueira.

Este verán, polas festas grandes da vila, estaba -quen: el, ela, eu?- cuns amigos entre moito público escoitando un grupo folk. A certa altura do concerto un dos músicos presentou a peza que ían interpretar. Dixo dela estar inspirada nun tema popular de certa bisbarra do país, á que se referiu despois con grandes louvanzas para rematar dicindo: "Nesa terra e da súa xente foi moito o que aprendimos ." Haberá quince días tropecei de bruces, na páxina dunha novela premiada haberá unha década e da que xa se fixeron unha ducia de reedicións, con este pelouro: "Na entrada da casa paramos e acendimos uns fachos..." Veña en boa hora o día en que fenómenos destes non acontezan, sequera en situacións e escritos dos que o destinatario é o gran público.

E e i na conxunción

Un tema me foi proposto recentemente para o seu tratamento nestas lerias, o do uso de i no canto de e para a conxunción coordinante empregada como signo de unión. Exemplos serían: “o pai i o fillo”, “homes i mulleres”, “cebada i avea”, “millo i centeo”... A amiga que me fai a suxestión, apúntame a súa explicación causal. Trataríase dun castelanismo, pois en realidade é a conxunción castelá y a que se está a empregar.

Eu coido que así é, ou pode ser; mais non en todos os casos. Nunha parte bastante extensa de Galiza a conxunción e ten dúas variantes de realización fonética, [ɛ] e [j]. A primeira variante ocorre diante de palabra que comeza por consoante, como en “homes e mulleres”, “centeo e millo”. A segunda, diante de palabras que comezan por vogal, como “mulleres e homes”, “o pai e o fillo”, “cebada e avea”, “tu e el”... Nestes casos, e sempre nesa parte do territorio, a conxunción realízase como semiconsoante prenuclear verbo da vogal inicial da palabra seguinte, producindo asemade o efecto de abrir nun grao esta vogal. E así teremos realizacións fonéticas como [oˈpajjɔˈfiʎo], [θeˈβaðajaˈβea], [ˈtuˈjɛl]. Mentres que, cando ocorre ante consoante, teremos: [ˈɔmesɛmuˈʎɛɾes], [θenˈtewɛˈmiʎo]. Digamos que esta diferenza de pronunciación non ten por que se reflectir na escrita. Nun caso e noutro, parece mellor escribir sempre a mesma grafía, e, que logo realizaremos cun son ou con outro se somos falantes daquelas terras ourensás onde se diferencia, ou se quixermos falar coma eles.

No resto do territorio galego a conxunción e só admite, por norma, a realización consistente en a pronunciar como vogal palatal medioaberta [ɛ], independentemente de que ocorra ante vogal ou ante consoante. De xeito que soará en “o pai e o fillo” [oˈpajɛoˈfiʎo] coma en “pai e fillo” [ˈpajɛˈfiʎo]. Cando alguén a realiza como [i] ou [j] en calquera contexto -por exemplo, [oˈpaj i oˈfiʎo], [oˈpaj joˈfiʎo] e [ˈpaj i ˈfiʎo]-, daquela pódese coidar que se trata dun castelanismo. Nótese que nestas realizacións non se abre a vogal seguinte, cando é o caso. O que quere dicir que non se está seguindo a fala das zonas onde se diferencia a pronunciación segundo o contexto fonético.

Percibo que estas realizacións xa se ouven moito menos do que hai entre corenta e trinta anos. Mesmo diría que, se remanecen, é sobre todo en persoas que naquela altura colleron o vicio e o non soltaron, ou noutras que o aprenderon delas. De por parte, non estou moi seguro de que na súa orixe se tratase realmente dun castelanismo. Se, sincronicamente considerado o fenómeno, así o interpretar hoxe a conciencia dos falantes e dos ouvintes, pois serao, logo. Non constitúe, porén, un fenómeno desacougante. As interferencias contaminantes deben preocuparnos cando as variantes lingüísticas individuais que inducen, adquiren prestixio e collen unha carreira de espallamento, como unha mancha de aceite que se difunde, entre a comunidade lingüística. Se, pola contra, acontece que en vez de se estenderen tenden a recuar, é que se reaxiu eficazmente.

Engado esta "posdata" varios días despois de a entrada ser publicada e de recibir en resposta unha nota da nosa amiga, autora da suxestión inicial, onde advirte que aos políticos, se falan galego, case non se lles ouve dicir e, senón i case sempre e de cote. Cando enriba escribín que posíbelmente este hábito de fala non fora na súa orixe un castelanismo, pensaba precisamente en quen eran os que hai uns corenta anos o adoptaron. Podemos caracterizalos en bloque como xente nova, de formación universitaria, militante ou achegada a partidos políticos de esquerda, fillos da clase media urbá, castelán falantes maternos e neoconversos en canto galego falantes. A súa variedade lingüística era unha xiria, unha lingua especial levóxira -dito sexa sen má intención-, entre cuxos trazos diferenciadores estaba a pronunciación da conxunción e como un son vogal palatal fechado. Por influencia do castelán? Se disto me caben dúbidas é porque eles, eses falantes, tamén do castelán se querían diferenciar, pois incorrían, por cada enunciado que emitían, en un ou dous daqueles inmensos e paveros hiperenxebrismos que tanto nos teñen feito rir. Suxeitos dunha actitude ata ese extremo hipercaracterizadora dificilmente incorrerían nun castelanismo patente, como en aparencia o é o fenómeno que comentamos. Que outra explicación tería, pois logo? Sen estar disto moi seguro, seméllame unha variante debida á "lingua especial" ou xiria dese ambiente específico de acción política, o único en que moitos deles se expresaban en galego. A miña hipótese é que, nun primeirísimo momento, ese trazo é debido a un intento mal logrado de imitar alguén, poida que un utente daquela variedade diatópica onde alternan segundo o contexto fonético as dúas variantes enriba consideradas, e que se cadra deu en axir como modelo de acción, de vida e de fala para esa xente nova que dixemos. Case estou por dicir un nome; porén a tanto xa non me atrevo.

Mo como!

Non sei o que faga...; mais, por lle tirar ferro ao asunto, podiamos comezar esta leria cun gracexo. Unha nena, xogando coa palabra, dicíalle ao amigo, ou irmán, ou curmán...:
– Di “como”.
– Como –pronunciou o outro.
– Así non; dío moitas veces seguidas, todo de carreira.
– Comocomocomocomocomo... –o neno colle aire, non pode máis– mocomocomocomocomoco... –respira de novo...
– Ha, ha, ha! Picaches!
– ... ¿!
– Si, si! Dixeches “moco, moco, moco, moco, moco...!”

Outra escena, con outros actores. Están varios rapaces e rapazas discutindo menos seriamente do que máis. Nun momento dado, un deles fai que se sente ofendido polo que un terceiro dixo ou fixo. Así que, ollando para a compaña e sinalando o presunto ofensor, máis en broma do que en serio chía:
–Mo como!

Construcións morfosintácticas deste tipo son xa moi frecuentes entre os galego falantes de menos de corenta anos. Nos máis vellos desta idade escoitarase algunha vez; todo se contaxia. Nos moi vellos non se oirá, sacado algún raro caso. Onde agora se adoita dicir “Mo como / Cómomo”, “Xa ma sei” (a lección), “Lévoma / Ma levo” (a camisa que acabo de probar), “Pídomos” (os patíns que estamos vendo tras da vidreira)..., nesas situacións e contextos os vellos galegos diciamos: “Cómoo” ou "Que o como!", “Xa a sei”, “Lévoa”, “Eu quéroos”.

Falamos así naturalmente, sen autocorrixirnos. Así nos aprenderon a falar. Hai unha chea de verbos que nunca usaban como pronominais aqueles dos que aprendemos. Mesmo en construcións intransitivas: “Marchamos” e non “Marchámonos”, “Calade” e non “Caládevos”; aínda que alternasen “Vinde” e “Víndevos”, “Imos” e “Ímonos”. O que nunca acontecía era empregaren os verbos transitivos baixo a forma pseudorreflexiva ou pronominal: “comerse algo”, “saberse algo”, “levarse algo”, “pedirse algo”... Isto, pola contra, é normal no castelán oral. Velaí o foco de contaxio. Velaí máis un conduto por onde a norma castelá se está asentando como norma predominante do galego, sobre todo nos seus rexistros baixos.

Ou non tan baixos. Hoxe mesmo leo nun artigo de opinión dun xornal isto: “Hai unha vella sentencia que di que a revolución cómese aos seus líderes [...]”, e un pouco máis abaixo: “[...] e tragouse a moitos dos seus líderes que querían manter a vella utopía”. Ten unha escusa o autor, séndomos un pouco bos. Non é galego falante materno. Nin lingüista. Mais é dos que escriben e teñen moito escrito en lingua galega. E estes fan norma. A ver se toman conciencia da súa responsabilidade e se corrixen.

Damos fin aquí a esta leria sen dicirmos nada sobre outros trazos sintácticos castelanistas que asoman nas expresións citadas, concretamente o referente á colocación dos pronomes átonos (mo, ma, mos...) na cláusula e á construción do complemento directo coa preposición a (aos seus líderes, a moitos dos seus líderes). Son outros temas. Algunha vez os trataremos.

-

Débese respectalo

Lembremos o tratado en dúas das nosas lerias, as referentes ás construcións do tipo véselle triste e vese triste. Relación estreita con estas teñen aquelas construcións en que se calca o "leísmo" castelán, tema ao que dedicamos a leria inmediatamente anterior á presente.

Nesta quero brevemente comentar unha construción que escoitei hoxe á tarde. Aquel que falaba é un señor de máis de oitenta anos, nado nun coñecido porto pesqueiro da península do Barbanza, de onde saíu case un neno para andar mares e mundos. Desde que se retirou, vive de novo na súa vila natal, aínda que pasa tempadas máis ou menos breves na Coruña e nunha vila da ría de Pontevedra, onde habitan fillos seus, e mais no Canadá, onde mantén aínda casa aberta e ten tamén fillos e netos. Naquelas terras norteamericanas tivo a residencia principal durante os derradeiros anos da súa vida laboral, tras andar embarcado desde adolescente. Este home, que conserva unha moi boa saúde e unha grande autonomía psicofísica, fala varios idiomas, entre eles o inglés e o francés. Mesmo así, a súa fala galega non presenta ningunha pegada das longas e duradoiras singraduras polos mares e terras do mundo atlántico. Escoitalo falar sóame exactamente como me soaba o falar dos meus compañeiros de internado de hai cincuenta anos, nados naquela mesma vila e noutras da contorna. Escoitalo falar é, simplemente, un pracer.

Hoxe, hai unhas horas, estaba el a parolar dunha persoa que ultimamente tentara de o ir visitar á súa vila natal desde aqueloutra da ría de Pontevedra, o que non se puido realizar porque, cando o segundo telefonou con mentes de lle comunicar a visita, el non estaba na casa. Fora pasar aqueles días á Coruña. O noso home manifestábase, ao nos contar o caso, moi contrariado. Aínda que non se culpaba, éralle difícil de aturar a decepción do amigo, que se cadra xa non vai poder realizar a viaxe por cousa do traballo. Entón expresouse textualmente así: "É un bo amigo. Débese respectalo".

Non sei eu quen, eu coido que non, sabería falar con máis propiedade e xusteza. Haberá aqueles que dixesen: "É un bo amigo. Debe ser respectado". Estaría ben dito. Secomasí, non che é o mesmo. Na secuencia Débese respectalo están contidos uns semas secundarios que neste caso resultan enormemente pertinentes no tocante á vertente expresiva da comunicación. No signo de impersonalidade se está expresado o suxeito do "deber" de que se fala; este suxeito é, por unha banda, universal, pois atinxe a todo verdadeiro amigo; mais refire asemade, mediante a voz se, ao propio suxeito falante ou suxeito da enunciación, que así se implica voluntaria e sentidamente como o primeiro a quen ese deber atinxe. É coma se en francés dixésemos "On doit le respecter", traducible tamén á nosa lingua como "Debemos respectalo" ou "Un debe respectalo", traducións ambas nas que o falante, o suxeito da enunciación, se afirma e compromete como suxeito voluntario dese deber. Velaí o segredo da precisión e a propiedade que caracterizan a expresión empregada con toda naturalidade polo noso interlocutor desta tarde.

Poderiamos rematar aquí esta leria, pois o máis importante do que cumpría dicir está dito. Agora ben, xa que vén ao caso da construción explicada relacionala co fenómeno do lleísmo sintáctico, vexamos que a tradución máis normal dela ao castelán sería: "Es un buen amigo. Se le debe respetar". É exactamente, en canto ás funcións sintácticas, parella á secuencia galega empregada polo noso falante, cunha importante diferenza: na secuencia en castelán hai leísmo, úsase le no canto de lo para a substitución pronominal do complemento directo. Ata aquí, ningún problema. O problema serio preséntase cando un galego falante, influído pola norma castelá, dixese: "É un bo amigo. Débeselle respectar". E nós os galegos aturamos isto, case o vemos normal. Os amigos canadenses francófonos do noso home, que entenderían se lles dixermos: " Un bon ami, on doit lui respecter"? O que lle hai que respectar?, preguntarían, se calasen, en silencio. O mesmo tería de ser entre nós se aínda fósemos nós.

O lleísmo sintáctico

Como vexo que ao falarmos galego estamos sometidos á norma castelá, non me vou domear á ficción de o non estarmos. Así que non terei receo en recorrer ao castelán para entender certas construcións lingüísticas galegas, e moito menos se o fenómeno que se tenta explicar, como é o caso, se explica adecuadamente pola influencia certa e directa da norma castelá.

En castelán existe, como é sabido, unha variante de construción sintáctica denominada "leísmo". Consiste na substitución pronominal do complemento directo, cando o referente é persoa, mediante le e les, formas pronominais que outrora só se empregaban para substitución do complemento indirecto. Recibe tal fenómeno, como foi dito, a denominación de "leísmo". Vamos aos exemplos, que aclaran e ilustran. Supoñamos a oración Espero a mi padre. Outrora, tamén en castelán, só unha substitución pronominal era posíbel: Lo espero. Hoxe en día, a norma, sen excluír totalmente o recurso á construción tradicional, prefire a leísta: Le espero. Se o núcleo da fase nominal é un nome en feminino, coma en Amo a mi madre ou Espero a mis hermanas, tamén neste caso se pode dar a construción leísta. Teriamos entón Le amo e Les espero, respectivamente. Porén, como frecuentemente no contexto verbal precedente apareceron nomes de persoa en masculino, a anfiboloxía resultante é moi difícil de desambiguar. Tal é a razón de máis comunmente se manter neses casos a substitución polas formas pronominais femininas de complemento directo: La amo, Las espero. Finalmente, se a oposición de xénero está neutralizada -coma en Amo a mis padres, Espero a mis hermanos, Saluden (ustedes) a sus hijos-, outra vez a norma castelá prefire a variante leísta: Les amo, Les espero, Salúdenles (ustedes). Aquí o desambiguamento deita doadamente da situación extralingüística e das presuposicións e crenzas contextuais compartidas entre o suxeito e o destinatario da enunciación.

Velaí, brevemente exposta, a norma castelá. Esta é, naturalmente, produto dun cambio lingüístico que, coma todos os demais cambios, comezou a se producir nun punto e momento concretos para, lentamente na maior parte dos casos, se ir estendendo no espazo co tempo. Nesa dinámica de espallamento chegou xa hai moito onda nós e está a piques de se impór como norma tamén para a lingua galega. Eu, particularmente, e coido que moitos coma min, aínda asañamos perante cadeas lingüísticas como:

. Espérolle, de Espero (a) meu pai. Ou de Espero a vostede.

A norma de noso aínda nos convida a dicir Espéroo, ou mellor se cadra Espero por el.

. Ámolles, de Amo (a) meus pais.

Fieis á norma galega non interferida, esperamos ouvir e dicimos Ámoos.

. Saúdenlles, de Saúden (a)os seus fillos.
Teimosos, nós diremos de cote e esperamos ouvir Saúdenos.

Mais, agora, quen non leu algunha vez en algures un texto deste ou semellante teor:

O Director do Centro Cultural comprácese en convidarlle a vostede á inauguración do novo local social, que terá lugar ás 19 horas do próximo día 12. Saúdalle atentamente...

Hai tempo, o director dun instituto de ensino medio mandou aos membros da comunidade educativa mensaxes así codificadas, non co fin de amolar os seus profesores de lingua galega, mais quizais co mellor intencionado de os fornecer de supostos reais que ofreceren ao alumnado para exercicios de corrección lingüística: comprácese en convidalo/la a vostede..., Saúdao atentamente.

Calcos da linguaxe administrativa castelá, podería ser o diagnóstico. De onde ao mellor concluímos que noutras situacións e rexistros o fenómeno non se produce. Conclusión errónea sería. Depende dos falantes, da súa asunción da norma castelá, da súa capacidade de diferenciar códigos e normas, de moitos outros factores e circunstancias. Mais é o certo que o "lleísmo sintáctico" se está espallando pola comunidade lingüística galega con pouca resistencia da norma de noso e dos utentes. De cando en vez óense e, menos adoito, lense textos inzados de ocorrencias desas construcións. A súa erradicación non vos é moi doada. As raíces son xa fondas e vellas. Se non, aténdase a estes versos de Rosalía:

Por que, Dios piadoso,
por que chaman crime
ir en busca da morte que tarda,
cando a un esta vida
lle cansa e lle afrixe?

Aínda así, ninguén vaa pensar que se trata dun fenómeno moi repetido na lingua lírica galega rosaliana. Sen facer unha busca exhaustiva, non se sabería recoller moitos máis casos. Atópanse outras pasaxes onde a construción lleísta, en aplicación da norma castelá, era posíbel e porén non se dá. Por exemplo:

Todas por el reloucaban,
todas por el se morrían;
si o tiñan cerca, sorrían;
si o tiñan lonxe, choraban.

Claro está que os dous últimos versos se traducirían moi ben ao castelán aplicando o leísmo: "si le tenían cerca, sonreían; / si le tenían lejos, lloraban". Se, pola contra, os traducísemos empregando a forma lo, moitos casteláns entenderían que non é o gaiteiro, senón calquera obxecto preferiblemente inanimado, aquilo polo que as mozas choran cando lles falta a súa presenza. En galego e entre galego falantes maternos, tal interpretación non ocorre. Por iso mesmo, o lleísmo sintáctico énos, máis do que superfluo, sobexo e innecesario.

O neno serodio

Unha amiga que adoita ler estas lerias, ao que leu a anterior, envioume un correo onde dicía:

-A miña nai, falando castelán, sempre dicía "serodio" referíndose aos nenos que nacían tarde, levándose moito cos anteriores...

-Grazas por esa información -resposteille-. Conto co teu permiso para engadila ao artigo? Coido que é un uso importante; axúdanos a ver que era unha palabra corrente con usos diferentes, non hai tanto tempo.

-Iso nin se pregunta -foi a súa resposta-. Pero escoiteina moito, moito. Eu creo que era desas palabras que elas, as tías tamén, dicían porque non atopaban a castelá correspondente, que lle viñera tan ben.

Iso penso eu tamén. Da mesma maneira, case todos os galegos castelán falantes usan a frase en el colo, en vez da súa equivalente castelá en brazos. Aparte doutras causas, que sen dúbida as hai, a principal en casos de interferencias coma estas do galego sobre o castelán de Galicia, é que a normal en castelán lles resulta menos expresiva.

Volvendo ao conto, o caso é que hai menos dun século, cando a nai da nosa amiga e as irmás aprenderon a falar, os nenos que nacían tarde eran chamados "nenos serodios". Eu non volo sabía.

Ao recibir esta información, consultei no TILGA (Tesouro Informatizado da Lingua Galega, do Instituto da Lingua Galega, Universidade de Santiago) a palabra serodio, por ver se algún escritor a empregara nese ou semellante contexto. Atopei unha ocorrencia interesantísima:

Pra que un neno serodio avante salla
cibeche, unha medalla,
i os santos Evanxelios trai consigo,
qu'entr'as meigas non faltan avisadas,
i as cousiñas sagradas
son os entorcedoiros do enemigo.
Noriega Varela, A., D'o ermo, Losada, Risco e Noguerol (Editores), Ourense, 1920, páx 83.

Ben se ve aí que o poeta, asemade coa lingua do pobo, reflicte os coidados especiais que as nais procuraban aos nenos serodios, xa que en moitos casos estes debían ser dificilmente vividoiros nun tempo en que a mortalidade infantil xa de por si era alta.

Coidemos nós agora de que o vocábulo serodio reviva e, redivivo, deveña vividoiro.

Temperán e serodio

Aos máis que menos comprometidos coa recuperación da lingua galega cómprenos facer de vez en cando unha cura de idioma. Os escritores da Xeración do 98 sentiron, con menor causa, a necesidade de a faceren verbo da lingua castelá. Mesmo lles contaxiaron tal proído aos seus seguidores de acá. Lendo Arredor de si, de Otero Pedrayo, seguimos o protagonista Adrián Solovio nas viaxes que emprende, lixeiro de equipaxe, a Toledo e logo a Burgos en busca da lingua enxebre e, a través dela, do espírito do pobo de Castela. Despois, se ben lembramos, tras unha volta breve por Galiza percorre Centroeuropa e desde alá entende que só en Galiza achará quizais o que procura. E así será.

O escritor Azorín foi grande promotor e suxeito das curas de idioma. As viaxes programadas a tal fin son motivos frecuentes na súa escrita, por exemplo, en La voluntad e El escritor. Nun capítulo desta última presenta o personaxe Antonio Quiroga facendo unha cura de idioma en León, despois de xa outras feitas en Toledo e en Burgos. Un pouco máis abaixo, na mesma obra, o coprotagonista Luis Dávila refírese con admiración ao labor filolóxico do primeiro, froito desas curas de idioma. E, como mostra das fermosas voces e expresións recollidas na escoita do pobo, ofrécenos a frase frutos serondos, cuxo significado achega: ‘frutos tardíos’.

Meu pai, sendo eu un meniño, dicía “frutos serodios”, e “millo serodio” en oposición a “millo temperán”. O millo serodio viña moi tarde no outono, e con razón natural, pois sementábase despois da seitura do trigo, centeo e avea nas mesmas leiras onde estes cereais foran pañados. En vez dos adxectivos temperán e serodio, empregábanse cos mesmos valores as frases de cedo e de tarde. As patacas de cedo eran, na fala de miña nai, as que se poñían no inverno e se comían xa na primavera, escaravelladas antes ca levantadas, case ao mesmo tempo que se poñían as de tarde.

Na segunda metade da década dos sesenta do século XX, a un bo amigo meu e a min foinos encomendada a angueira de traducir ao galego as chamadas cartas católicas, conxunto de epístolas menores do Novo Testamento. Eu era estudante aínda de filosofía; o amigo acababa de rematar teoloxía e sabía bastante de literatura bíblica. Emprendemos aquel labor con grandes azos e moito tino. Traduciamos do grego, tentando de ser fieis e orixinais ao mesmo tempo. O coordinador do proxecto, tratábase de por primeira vez traducir e publicar na nosa lingua o Novo Testamento enteiro, desaprobaba o noso rigor. Convidábanos a traducir doutras traducións, da Vulgata, de edicións en castelán…, como se quixese convencernos de que era unha miudanza o noso traballo e o podiamos facer rápido e leve. Para o que pensaban pagarnos! Non lle obedecemos. De vagar, procurabamos comprender axeitadamente o texto en grego e buscabamos sempre a maneira de o verter nun galego natural e real dentro da enxebreza. Logo cotexabamos con outras traducións e deixabámonos interpelar, corrixindo onde viamos que o cumpría facer. Lembro ben, aínda hoxe, a satisfacción por algúns achádegos felices. Un deles foi cando, cotexando co latín da Vulgata a nosa tradución dos adxectivos gregos próïmon e ópsimon, que entenderamos modificando o substantivo karpón ‘froito’, e, lembrando a fala aprendida de pequenos, traduciramos como temperán e serodio, achamos xustamente que no texto latino lles correspondían as voces temporaneum e serotinum, étimos das nosas. Que regalía! Mais advertiu o amigo, cotexando con traducións daquela novas e prestixiosas en Europa, que se tendía a considerar os devanditos adxectivos do texto grego como referidos non ao substantivo karpón ‘froito’, senón a hyetón ‘chuva’, segundo unha variante textual que a crítica coidaba ser mellor non só por constituír unha lectio difficilior, senón por conter unha referencia intertextual a unha pasaxe do libro do Deuteronomio onde aquelas voces gregas refiren á chuva e non aos froitos. Nós entón, aínda que un chisco decepcionados, non renunciamos a que na tradución ecoase a antonimia textual da fala da nosa infancia e traducimos: “a choiva temperá e a serodia”.

De alí a uns meses rematamos a nosa versión das cartas católicas á lingua galega. Mecanografámola con coidado e non pouco traballo, nunha daquelas máquinas que obrigaban a rachar tanto papel. Despois viaxamos a unha cidade do país co fin de lla entregar ao coordinador. Pasou tempo, meses, anos… Alá polo ano 72 ou 73 voltamos onda o coordinador e preguntámoslle que fora daquilo. Respostounos que a editorial ou non sei que novo equipo lles encomendara a outras persoas a tradución das epístolas. Pedímoslle que nos devolvese a nosa tradución. Respondeu que non a tiña; a editorial ou o novo equipo quedara con ela. Voltamos, como cans desta terra, coas orellas baixas e o rabo entre as pernas. Acabouse o conto, esqueceuse ata hoxe. Hoxe é o día en que por primeira vez consulto na edición finalmente publicada en 1980 e acho nela que aquela frase da carta de Xacobe se traduce como “as aguas temperás e as serodias”. Será casualidade. Será… E hai moitas outras.

Unha boa cura de idioma tería de nos levar a empregar na fala de cotío os adxectivos serodio e temperán no canto dos seus sinónimos tardío e temprano, con tanta máis razón que este último constitúe un castelanismo bestial e innecesario. Trunfa, porén, e campa que dá xenio, como adxectivo e como adverbio. Substitúe, en case todas as ocorrencias que escoito, o adxectivo temperán e o adverbio cedo. Unha mágoa, sendo abondo fermosas estas voces do noso patrimonio! Que evitásemos o emprego de temperán ou serodio tería máis fácil explicación do que o facermos con cedo. Despois de todo, a natural ocorrencia daquelas na fala do pobo quedou restrinxida a uns contextos e situacións extralingüísticas tan especiais, que as propias voces se converteron xa logo en fósiles lingüísticos; aínda que non tanto como aconteceu en castelán con serondo, seruendo, serueño…, cognados do gal. e port. serodio. Por isto, soa moito menos artificial ou desviado o emprego del na literatura galega escrita e desde hai tempo esta logrou recuperalo. Queda pendente a extensión do seu emprego na lingua oral. E despois resistir perante o retroceso inxustificábel do emprego de cedo. Tan inxustificábel e teimudo, porén, coma a tendencia de moitos falantes a dicir perro fuxindo de can, cerdo fuxindo de porco…, por unha estigmatización irracional das nosas palabras. Coma se as castelás fosen máis nobres!

En latín usábanse os adverbios antónimos CITO e SERO. Este tiña un sinónimo, TARDE, da familia do adxectivo TARDUS. Foi o que se impuxo en toda a Romania. Porén, por acá e por acolá, remaneceron máis ou menos voces pertencentes á familia léxica de SERO. Na área galego-portuguesa ficaron SEROTINU e SERANU, de onde gal. e port. serodio e gal. serán, port. serão.

Hai uns anos o afán diferencialista levou moita xente a empregar a voz serán co mesmo significado do substantivo tarde. Así, podíase convocar un acto para as cinco ou as seis do serán en pleno verán. Produciuse a natural corrección, mais coa consecuencia de que agora xa case ninguén emprega serán. Serán parvos? Non custa tanto decatarse de que o serán é a última parte da tarde, aquela hora na que en moitos lugares os veciños se reunían ao aire libre –“ao serán”, como tamén se dicía– a contar contos, cantar, danzar, xogar… De aí que serán signifique tamén, sobre todo no territorio da diocese de Tui, a propia reunión veciñal desas horas e as actividades de diversión que nela se facían. Este mesmo significado ten a voz serano no falar da Cabreira leonesa. En portugués este significado especializouse ata referir ás festas cortesás vespertinas. Con tal significado o castelán tomoulla emprestada so a forma sarao. Finalmente, o que son as cousas, despois de en Portugal perder serão tal uso e acepción, recobrounos voltos de Castela baixo unha forma nova, sarau. En portugués, agora, serão significa traballo nocturno.

É moita hora de irmos rematando esta leria. Non o faremos sen chamarmos a atención sobre a existencia dunha familia léxica homónima de temperán. Refírome á de temperar ‘afinar’, ‘suavizar’, á que pertencen as voces tempero, temperanza, temperado… Voces que tamén estamos perdendo ante a presión dos castelanismos templar, temple, templanza, templado… Velaí outra xeira de traballo.

Follas colleitas

Follas colleitas. Velaí un sintagma non agramatical en galego, senón que poucos falantes usarían quizais, afeitos a dicir Follas collidas.

Os verbos da segunda conxugación con participio en –eito constitúen un grupo especial entre os que teñen un participio irregular. Non é un grupo grande; mais ten membros abondos, máis do que cabería esperar. Os participios en –eito presentan, de por parte, certas características que, a unha primeira ollada, resultan rechamantes.

A maioría dos participios irregulares son asemade participios fortes, polo que, neles, o acento recae sobre a vogal radical e non sobre a vogal temática, como acontece, pola contra, nos regulares. Déixase ver mellor este trazo se comparamos o participio forte de envolver, envolto, co participio regular, envolvido. Se agora comparamos con ambos o segundo participio irregular do mesmo verbo, envolveito, decatarémonos de que nesta terceira forma non se acentúa a vogal radical -o-, senón a primeira do sufixo derivativo, coma no participio regular. Trátase, pois logo, dun participio fraco ou débil. Así que, sequera en aparencia, os adxectivos verbais en –eito son participios irregulares fracos. Así e todo, rematan en –to, como acontece co grupo máis numeroso entre todos os participios fortes (dito, volto, solto, posto, visto, morto, torto, enxoito, comesto…). Amosan, logo, os en –eito unha condición mixta, froito de teren a súa primeira orixe nun participio forte cuxa terminación adquiriu despois certa capacidade produtiva para a formación de adxectivos verbais mediante a súa sufixación ao radical do verbo, de maneira semellante a como se engaden os sufixos –ado e –ido.

Visto o fenómeno desde unha perspectiva sincrónica, os verbos capaces de recibir ese sufixo derivativo forman un pequeno subsistema dentro da morfoloxía e formación de palabras da lingua galega. Os membros do grupo son, se non me esqueceu ningún, os seguintes:

facer feito
desfacer desfeito
afacer afeito
satisfacer satisfeito
…. ….
coller colleito
escoller escolleito
encoller encolleito
desencoller desencolleito
recoller recolleito
acoller acolleito
toller tolleito
erguer ergueito
envolver envolveito
desenvolver desenvolveito
escorrer escorreito
coser coseito

É transparente o procedemento de formación. Ao radical do verbo en –er engádese o morfema derivativo –eito, sen irregularidade que afecte ao radical agás no caso de facer –e compostos–, caracterizado este pola frecuente redución da súa raíz (fas, fai, fan, farei, faría…). Tal procedemento opera xa no galego arcaico. Naquel e no galego medieval existiu ademais un participio esleito, ou esleyto, do verbo esleer ‘elixir, nomear, designar’, formado consonte ao procedemento de derivación que acabamos de describir. De por parte, é fecuente no galego medieval o emprego destes participios. Para expresar o decaemento total, psíquico e físico, dos troianos perante a desgraza que os asola despois da traizón dos gregos, a Crónica Troiana píntaos como tolleytos e encolleytos.

Non hai en castelán nin noutra lingua románica, agás naturalmente en portugués, un subsistema morfolóxico e derivativo semellábel. Se queremos preservar a identidade da lingua galega, velaquí un subsistema que a fai senlleira e xa só por iso tiñamos que tratar de non perder. Mais acontece con el e con outros trazos de singularidade da nosa lingua que, en contacto co sistema e norma casteláns, van recuando a pouco e pouco e tenden a se non usar. Cumpría resistir, tamén neste recuncho. Como? Empregándoos na nosa fala, oralmente e ao escribirmos.

Tocante ao verbo facer e os seus compostos, non existe cuestión. Non admiten máis participio ca o irregular en –eito. De por parte, tamén acontece que non nos inflúe en contra o castelán, habendo como hai perfecto isomorfismo entre ambas linguas nesta parte.

O problema está nos outros verbos. Todos teñen asemade cadanseu participio regular en –ido (collido, tollido, envolvido, escorrido, cosido) e mesmo outro participio irregular (envolto, desenvolto). Por iso, temos necesariamente que elixir entre voces concorrentes. Se cadra, antóllasenos pouco natural a escolla das formas en –eito. Un bo consello paréceme o de non facer caso e usalas, aínda así, sempre e cando esas formas tomen na nosa fala as funcións propias do adxectivo: modificador do nome, atributo e predicativo. Outro caso é o de cando conxugamos o verbo correspondente nalgunha perífrase de participio, cos verbos auxiliares dar, levar, ter, ser. Aquí poida que fagamos ben en deixarnos persuadir polo receo da artificialidade.

Poñerei uns exemplos. As flores están colleitas (atributo). Trae só as flores escolleitas (modificador). Teño escolleitas as flores (predicativo do obxecto directo). Se axeitamos a nosa fala á norma castelá, elixiremos a forma collidas/escollidas nos tres casos. O castelán non ten opción de escolla: non ten *cogechas (cosechas non é adxectivo) nin *escogechas/escosechas. Aínda que a norma galega en casos coma estes nos permite usar sempre as formas do participio regular (collidas, escollidas…), faremos ben, a prol da preservación do noso propio sistema lingüístico, se elixirmos máis a miúdo as do participio irregular.

As flores foron colleitas (pasiva perifrástica). Non dou envolveito/envolto este vulto (perífrase con auxiliar dar). A min, conforme á fala da miña infancia, seméllanme gramaticais estas oracións, con pequenas dúbidas. Se cadra, tamén eu influído pola norma castelá. O que adoita admitirse é que, no caso de verbos con dobre participio, o irregular non se usa nos tempos compostos nin nas perífrases. Se tal for a norma, daquela teriamos que escoller: As flores foron collidas, Non dou envolvido este vulto.

Rematarei aquí esta páxina; aínda que non fica dito todo o que de si dá o tema. Sería preciso dicir algo do case inusitado coseito, de toller e de tolleito... É interesante asemade enxergar estas voces desde unha perspectiva histórica, tratando de entender en que verbos naceu o morfema derivativo –eito e como e por que se estendeu a outros, e só a uns cantos, verbos onde a súa presenza non está motivada etimoloxicamente. Poida que un día voltemos ao tema para o completar.

A vila, o pueblo e o pobo

Pensemos nunha avoa, veciña dun barrio periférico ou dunha parroquia rural galega. En canto ao tempo, puido acontecer hai cincuenta anos ou nalgún outro bastante máis próximo a nós. A muller leva trazas de ir ou vir de compras na poboación maior da contorna inmediata, onde se cadra hai ese día unha feira ou mercado periódico e, se non, unha mediana rede de servizos comerciais. Preguntémoslle de onde vén ou a onde vai. “Veño da vila” ou “Vou á vila”, diranos seguramente. Poida que un anaco despois pase por onda nós o seu fillo. Leva o mesmo rumbo ou iso semella. Facémoslle a mesma pregunta e se cadra obtemos por resposta “Veño do pueblo” ou “Vou ao pueblo”. Pasa por último a neta, persoa estudada e ben disposta a prol do uso e promoción da lingua galega. Ao que lle fagamos a mesma pregunta, poida que ouzamos “Veño do pobo” ou “Vou ao pobo”.

Á primeira vista semella doado de entender o cambio lingüístico ao que asistimos en canto testemuñas desa sucesión das tres escenas. Podíase esperar que discorrésemos xa referíndonos á influencia da norma lingüística castelá sobre a galega, concretamente no que atinxe á estrutura do campo léxico das localidades de poboación. Mais a cuestión non é tan simple.

Para comezar, é moi diferente o significado da expresión castelá “voy al pueblo” usada por castelán falantes da Meseta do que esa mesma expresión ten, producida por falantes do castelán de Galicia. A voz pueblo toma nestes o significado de ‘localidade urbana e maior de poboación’. Pola contra, para un castelán falante orixinario significa, nese uso, ‘localidade menor de poboación’ ou ‘núcleo urbano de poboación do ámbito rural’. Por iso, para alén do Manzanal empregará esa expresión a persoa que procedente dunha cidade vai a unha poboación rural ou aquela que reside nun casal aillado no campo e se dirixe ao núcleo rural habitado próximo. O contrario, xustamente, do que entre nós e nalgunhas rexións de América. Por iso mesmo, “ser de pueblo” e “pueblerino” significan para eles exactamente o mesmo que para nós “ser de aldea “ e “aldeán”. Advírtase, sobre todo, a connotación negativa da palabra pueblo en castelán fronte á positiva que adquire en galego –coma o seu calco pobo–, precisamente por nelas se acubillar o significado autóctono da voz vila, ‘entidade maior de poboación”.

O fillo e a neta do conto expresan coas voces pueblo e pobo o mesmo contido ca a avoa coa voz vila. Ao tal faceren, desvíanse da norma castelá, malia as aparencias, e afástanse asemade da norma galega que chegou ata a avoa. Unha norma diferente, se alguén non o remedia, vai xurdir de condutas lingüísticas coma esas. Haberá que encartar e pasar; ou ben, se se lle ve algunha esperanza de trunfo, traballar pola volta á fala da avoa.

Alarguemos un pouco o tratamento do tema para vermos cal sería a estrutura ideal, en galego, do campo léxico ‘localidades de poboación’. A primeira e principal oposición establécese entre ‘entidades maiores de poboación’ fronte a ‘entidades menores de poboación’.

Ás primeiras corresponderían as voces cidade e vila. Tradicionalmente, non había oposición entre ambas e, no caso de que a houbese, o vocábulo vila operaba como termo non marcado da neutralización. “Vou á vila”, igual o dicía o veciño de San Pedro de Visma que baixaba á Coruña coma o de Lestrove que viña a Padrón. Hoxe advírtese a tendencia a diferenciar, polo menos na linguaxe administrativa e na sociolóxica. Cidades, habería só sete na Galicia actual: as cinco capitais e mais Vigo e Ferrol. Vilas, habería unha chea, desde as cidades antigas que quedaron pequenas ata os núcleos urbanos de máis 2000 habitantes, moitos dos cales son soamente “pueblos” na comprensión castelán do poboamento. Con exemplos entendémonos mellor. Xinzo de Limia ou Cambados son para os casteláns “pueblos” e máis nada; para nós son vilas e, se nos descoidamos, candidatas a cidades. E aínda podería aplicarse o nome de vila a calquera núcleo de poboamento agrupado, oposto a disperso ou espallado, por pequeno que sexa. Unha vila podía ser aldeá, outrora. Ben o testemuñan topónimos coma Vila de Arriba ou Vila de Abaixo, hoxe e sempre rueiros minimamente urbanizados. Ou aqueles versos de Cabanillas:

Vila morta, vila morta,
aldeana e mariñeira,
na que me criei! Que encanto
ten o pasado que encerras!

Para a denominación das ‘entidades menores de poboación’ as voces máis usadas son aldea e lugar. Sospeito que a segunda se introduciu, malia soar tan xenérica, por eufemismo, debido ás connotacións negativas da primeira. A cousa ten o seu aquel. Ambas semellan pouco axeitadas hoxe. Para nomear o ámbito aldeán ou campesiño, que é unha das acepcións máis frecuentes da voz aldea, acuñouse, fuxindo desta, a lexía medio rural. Quizais cumpriría, para denominar os pequenos núclesos de poboación rural, recorrer ao uso de voces case esquecidas ou pouco empregadas: coma rueiro, unha variante diatópica non moi estendida; vilar, fermosa variante diacrónica digna de ser resucitada como nome común, e casal, outro belo vocábulo de noso para asentamentos de unha, dúas ou poucas máis casas.

Non é preciso lembrar como cómpre evitar o emprego da voz pobo para a denominación de calquera tipo de entidade de poboación que sexa. No mesmo castelán, aínda que usual xa desde principios do século XV, non é orixinaria. Apunta Corominas que pueblo, nesta acepción, non provén de POPULU, senón que é un postverbal de cast. poblar. De por parte, entenderase por que enriba non se fixo referencia á palabra parroquia entre os lexemas de entidades de poboación. Se a considerásemos, sería como colectivo de aldea, vilar ou rueiro. Mais a súa acepción principal é outra, tamén en Galicia, como acontece coa voz concello ou, no antigo réxime, coa voz couto.

Vê-se triste

Despois de ler o artigo precedente, Véselle triste, escríbeme un amigo preguntándome: Como sería en portugués ese "véselle triste"? Resposteille hai dous días, achegándolle nun arquivo adxunto o texto que con leviáns modificacións transcribo agora aquí.

A forma máis común de expresar en portugués o significado de construcións castelás coma se le ve triste é a que fai recurso á pasiva reflexa. No noso caso, a tradución podería ser “vê-se triste”. Porén, hai que ter en conta que se cadra non é fácil atopar esta cadea en textos escritos. O problema que ten é o da ambigüidade verbo da súa interpretación como reflexiva. De por parte, tamén en portugués hai moitas maneiras de expresar que a xente ve alguén como posuidor dunha cualidade. O portugués gusta das construcións pasivas para estes significados, polo menos no uso formal da lingua, mesmo na radio e nos xornais. Cando vai ben, usa a pasiva perifrástica.

Acabo de facer unha busca rápida de expresións semellantes, isto é, nas que apareza a secuencia “vê-se” máis un predicativo referido á persoa da que se fala (obxeto directo na oración castelá, suxeito da pasiva reflexa en portugués) e achei:

- “vê-se estendido na estrada” (referido a un home, vítima dun accidente de tráfico)
- “O Senhor de toda Criação vê-se hoje morto e aquele que esvaziou os túmulos dos mortos é posto nun túmulo novo”

Se pedirmos a varias persoas a expresión deses contidos en castelán, é seguro que a maioría delas nos darían estas:

- “se le ve tendido en la carretera”
- “Al Señor de toda Creación se le ve hoy muerto y al que ha vaciado los sepulcros de los muertos se le pone en un sepulcro nuevo”.

Á hora de retraducir estas expresións do castelán ao galego, pódese esperar que moitos de nós, sen coñecermos as portuguesas, as vertésemos así:

- “véselle estendido na estrada”
- “Ao Señor de toda Creación véselle hoxe morto e ao que librou as sepulturas dos mortos pónselle nunha sepultura nova”.

Non fai falta dicir que a corrente normal da tradición galega é moito máis consonte coa sintaxe das construcións portuguesas que coas hoxe máis normais en castelán. E se a alguén lle parecese elevado de máis ese rexistro ou ambigua algunha das expresións, sempre pode modificalas, por ex. así:

- “vese que está estendido na estrada” ou “vémolo estendido na estrada”
- “O Señor de toda Creación vémolo hoxe morto e aquel que librou as sepulturas dos mortos póñeno nunha sepultura nova”.

Porén, eu prefiro trasladar ao galego as construcións portuguesas case á letra:

- “vese estendido na estrada”
- “O Señor de toda Creación vese hoxe morto e aquel que librou as sepulturas dos mortos é posto nunha sepultura nova”.

Véselle triste

Véselle triste. Tívoselles por dignas daquel honor.

Adoito se oen, e mesmo se escriben, construcións semellábeis ás dúas precedentes. Xa podemos pregoar aos catro ventos a súa condición de bárbaras e inadmisíbeis en galego, que perderemos o tempo. Isto vénnos ratificar a convicción de que temos a norma no castelán e non hai xa quen nos libre dela. Razoemos un chisco, porén, sobre a razón deste tipo de construcións, sobre a súa estrañeza ao xenio da lingua galega e sobre as alternativas para expresarmos en galego o seu significado sintáctico.

De onde elas veñen é cousa clara. Son calcos sintácticos en bruto doutras castelás: se le ve triste; se les tuvo por dignas de aquel honor. O peor do caso é que no galego dalgunhas persoas, non precisamente populares, son máis frecuentes do que os seus mesmos modelos casteláns. Isto ten a súa razón. O castelán permite, para o mesmo contido, variar a expresión así: se le ve triste / se la ve triste ou se lo ve triste -esta última, pouco usada-, e se les tuvo en vilo / se las tuvo en vilo ou se los tuvo en vilo. Tal variabilidade non é doada en galego. Cadeas coma *vésea triste e *véseo triste, aínda que algunha vez se puideron producir, non dan conseguido vía libre. Endealí, cálcase precisamente a fórmula castelá máis estraña á nosa lingua, a variante con “leísmo”, fenómeno normal en castelán polo que se usan os pronomes le e les en función de obxecto directo e, polo tanto, no canto de lo/la e los/las respectivamente.

Ao calcar en galego estas construcións, estase incorrendo nun feo solecismo que, por riba, carrexa a infeliz desventura de introducir na norma galega usual o “lleísmo sintáctico”, totalmente estraño, como xa dixemos, ao xenio da nosa lingua. De ningún galego falante que non sufrise amoldamento á norma castelá se pode esperar o uso de lle ou lles en función de obxecto directo. En galego pode haber variación “cheísmo/teísmo”, mais non, ata a introdución desas barbaridades, de “lleísmo/loísmo”.

A cuestión principal é a máis difícil: como facer para evitar o solecismo descrito. Supoñendo que sirvan para algo, cousa da que son fortemente dultoso, quero aquí apuntar brevemente unhas pistas. Para comezar, cómpre querer e facer un esforzo elícito de se desintoxicar da norma castelá no atinxente a estas e outras construcións. Saber que aí está o perigo e ter vontade de fuxir del é o principio do remedio buscado. En segundo lugar, cómpre entender que non ten por que haber, e moitas veces non hai, isomorfismo entre galego e castelán. Igual que o contido da expresión galega Alí o vén non se pode expresar en castelán formalmente con Allí lo viene, do mesmo xeito e pola mesma razón calcar se le ve triste en véselle triste é unha barbaridade do mesmo calibre, por non dicir outra cousa que tamén comeza por b. Despois haberá que buscar, entre as posibilidades do sistema da lingua galega, as formas de noso axeitadas para a expresión do mesmo contido e, entre as histórica e popularmente adoitadas, elixir aquelas que pragmática e estilisticamente nos semellen máis útiles, máis prácticas ou máis belas.

Á hora da verdade, unha vez que se optou pola pureza, non hai que ter medo a que se nos perda algunha distinción ou que xurdan outras menos importantes. Supoñamos, un caso, que o contido do castelán se le ve triste referido a unha muller o expresamos en galego so unha destas formas: vese triste, un/unha vea triste, vela triste, vémola triste... O máis teimudo sempre poderá opoñer que a primeira expresión, en pasiva reflexa, lle resulta ambigua, pois o se tanto pode ser reflexivo –a muller veríase ela mesma en tristén– como ser signo de axente impersoal. E que importa? Non será o primeiro caso dunha expresión potencialmente ambigua na lingua, que se desambigúa na fala segundo o contexto e en virtude da situación extralingüística. Sobre a terceira e a cuarta expresións podería alguén dicir que introducen uns suxeitos persoais ausentes no contido da frase castelá. E que, se así for? Mais non é. A segunda e a cuarta persoa poden, en certos contextos, ser signos de impersonalidade. A segunda espresión, aínda que cada vez se usa menos, é moi de noso. Outra solución axeitada, máis ben nun rexistro elevado e non sempre posíbel, é o recurso á pasiva perifrástica. Por exemplo, Foron tidas por dignas daquel honor. Supoñamos en castelán: Se les consulta cada vez más. É unha expresión galega válida: Son consultados/as cada vez máis.

A perda de mundo, -a

Xa está mundo o trigo é unha construción gramatical, seméllame a min, na fala normal da miña familia de hai sesenta anos. Coido que a usaba ou puido usar meu pai, falando con miña nai ou con Julia, a criada, cando eu tiña cinco anos. Algunha vez lles ouvín oracións semellantes a estoutra: Esa fariña é moi viva, apreta un pouco para que estea ben munda.

Pracíame acompañalos ao muíño da Ponte. Non tanto ao da Casanova, de noite, pois achábase no fondal dunha baixada enfesta, algo lonxe das primeiras casas habitadas. As máis próximas quedaban a uns cen metros, no alto. Á dereita, bastante arredada do camiño, a de Xacobe, e á esquerda, a de Chaves. Lembro irmos adoito ao muíño da Casanova, onde tiñamos máis días e horas de moltura. Lembro con miña nai apoñer ou desapoñer, con varias horas de noite, porque se cadra o pai estaba de viaxe e non daba chegado. A primeira vez debeu ser desque Julia nos deixou porque se lle cumpría o tempo dar a luz o seu primoxénito, que tivo de solteira. Tamén me lembro de que, coa ida de Julia, por primeira vez experimentei un sentimento intenso de fonda soidade.

O adxectivo mundo, -a é en realidade, sequera na orixe, un verdadeiro participio pasivo irregular do verbo moer. O regular é moído, -a. É interesante o tema dos participios irregulares en galego, ou, mellor dito, dos restos de pretéritos fortes latinos na nosa lingua, coma: feito, dito, visto, posto, volto, preso, aceso, comesto, encolleito, envolveito, tolleito… Desta vez reparei no participio irregular mundo, rechamante por varios motivos. Non é un participio forte, aínda que o pareza.

De primeiras, cómpre advertir que o participio mundo, -a ten un homónimo de orixe e significado moi diferentes, co que por iso mesmo nunca debe ser confundido. Refírome a un cultismo procedente do latín MUNDUM, -AM, ‘limpo’: o adxectivo mundo, -a, menos adoitado do que o seu antónimo inmundo, -a e do que o substantivo derivado deste, inmundicia. Voces patrimoniais derivadas de MUNDARE ‘limpar’, temos gal. mondar e o seu deverbal monda, abondo afastados semanticamente do seu étimo. O que tamén cómpre saber é que o participio irregular de moer non ten nada que ver con mondar e monda. Ninguén vaia pensar que a fariña munda se chama así por proceder dos grans mondados, sen monda. As carepas ou cascas dos grans de cereal, logo de este ser mundo ou moído, denomínanse farelo.

O vocábulo patrimonial galego mundo, -a ‘moído’ non provén de MOLITUS, que era voz proparoxítona e, endalí, participio forte de MOLERE. Puido ser e non foi. Esperaríase * molto, -a. Ocorreu en catalán, lingua na que mòlt, -a é de uso común e non sofre a concorrencia de voces sinónimas. En aragonés houbo muelto. O fr. molu, -ue procede de l. vg. molutu, -a. Tal é tamén o étimo de gal. mundo, -a. Representa o resultado final da evolución molútu > moúdo > mữúdo > muúndo > mundo. O latín popular tendeu a facer débiles os participios dos verbos que o tiñan irregular ou forte, como acontecía nos que facían o infinitivo, paroxítono ou proparoxítono, en –ERE (verbos da segunda e terceira conxugacións). O sufixo paroxítono –utu, -uta foi o recurso preferido polo latín vulgar para conferir aos verbos en –ere un participio regular análogo ao dos verbos das conxugacións en –are e en –ire, que, xustamente pola súa regularidade, eran máis produtivas. En francés e en italiano fican innúmeras formas que deveñen daquel estado de cousas: perdu, eu, perduto, avuto… No galego-portugués medieval remanecían moitísimos participios en –udo: perdudo, vençudo, movudo, connusçudo… No castelán medieval sucedía o mesmo. De entón para nós, os participios en –udo perdéronse en castelán, portugués e galego, substituídos por formacións en –ido, máis regulares ou análogas aínda, tanto respecto aos participios dos verbos en –ir como respecto a algunhas formas dos propios verbos en –er que conteñen i como vogal temática: perdín, perdiches… Apenas remanecen restos daquela situación. Un deles é port. conteúdo ‘contido’. Outro é o gal. mundo, -a. Tan disfrazado, porén, que apenas se fai recoñecíbel o seu étimo. O disfrace consiste en caída do –l–, nasalización das vogais en contacto, contracción destas e desenvolvemento dunha consoante nasal, demasiados cambios de vestido nunha voz para que aínda sexa patente a súa estirpe. Poida que, precisamente por iso, evitase ser atinxida pola sorte das súas conxéneres e se mantivese en uso durante tantos séculos, malia a concorrencia do participio regular moído, -a. Os dous se usaban polos mesmos falantes, sen diferenzas notábeis, polo que eu lembro.

Agora, se cadra, xa se perdeu ou está esmorecendo de vez. Non é estraño que se perdan palabras ao longo dos complicados procesos de cambio cultural e lingüístico. Do campo semántico da moltura e a muiñada perdéronse ou vanse perder definitivamente unha chea delas, precisamente porque desapareceron da vida cotiá os labores e aveños relativos a elas. Nesta situación, quen vai ter interese en diferenciar entre o que está mundo e o que está sen moer ou vivo, moito menos aínda entre mundo e moído…? Se aínda a nosa sociedade estivese normalizada e os muiñeiros galegos do presente fosen continuadores da tradición muiñeira de noso tamén no referente á lingua… Mais non hai signos de que isto sexa así.

A perda de mundo, -a pódenos semellar intrascendente. Secasí, é todo un símbolo. Cando se perden primeiro os trazos que máis diferencian unha lingua doutra coa que está en contacto, sinal é de que aquela lingua está asemellándose a estoutra e a se desfigurar ela mesma. Neste proceso se acha a lingua galega verbo da castelá. A voz patrimonial mundo, -a é tan caracteristicamente nosa, que a súa sorte se converte en figura da sorte da nosa lingua, se non en figura da nosa propia sorte como galegos.

Josua, Jessica, Jonathan, Joel, Jennifer, Jackelin

Coñezo persoas, novas case todas, que son galegas ou viven en Galiza e levan estes nomes. Cando a elas nos referimos, tamén se falamos galego, pronunciamos os seus nomes cun primeiro son que é palatal, cun [j] case sempre, tentando dalgún xeito reproducir a maneira inglesa de os pronunciar.

Josua é un neno de cinco anos, veciño de Pontevedra. El e a súa familia son inmigrantes sudamericanos e teñen como lingua familiar o castelán. Na familia e fóra da familia, ninguén lle chama ao meniño [xóswa] como esixiría a norma fonético-ortográfica da lingua castelá. Chámanlle [jóswa], pretendendo seguir a norma fonético-ortográfica da lingua inglesa. O máis curioso do conto é que, falando en galego, tamén lle chamamos todos [jóswa].

Na súa escola hai unha nena que se chama Iria e se apelida Janeiro. Pois... cousas veredes. Este apelido, en castelán ou en galego falando, todo o mundo o pronuncia segundo a norma castelá: [xanéiro]. Ben se ve. O inglés pode ser a norma do castelán e do galego en certos ámbitos da fala. Agora ben, o que non deixa de se cumprir é que o castelán é a norma da fonética e ortografía galegas. Por algo se decidiu un día infeliz eliminar do galego a ortografía etimolóxica no referente aos grafemas g, j, x. El sería para que non houbese colisión co castelán. E así logrouse que vocábulos galegos e só galegos como Gens, Sangenjo, Rajoi, Janeiro, Feijoo, Araújo e outros semellábeis se pronuncien como se fosen casteláns, mesmo por parte de galego falantes moi concienciados da súa opción lingüística. Razón abonda para que neles, indefectibelmente, o g e o j se realicen como velares, é dicir, "a la castellana".

En que quedamos? Esas palabras son ou non son parte do acervo onomástico da lingua galega? Sono! Entón, aínda podería entenderse que os casteláns, ou mesmo os galegos castelanófonos, as pronunciasen ao seu xeito. Peras o olmo non dá. Porén, é normal que, falándomos galego, todos, agás catro "raras aves", as pronunciemos realizando os j e g como velares? Se non é normal, por que sucede? Porque o galego non ten a norma no seu interior; tena no castelán ou para certas cousas, no inglés, e, cando isto sucede, é a través do castelán. O castelán perséguenos como unha negra sombra.

Regra: En galego non se escribe j nin ge, gi. Se apareceren estas grafías nun texto en galego, mírese ben a palabra en que ocorran. Esa palabra é inglesa? Pronúnciese á inglesa. Máis ben, á maneira castelá de realizar a grafía j nas palabras inglesas. Ex: Jessica [jésika], Jonathan [jónatan], Joel [joél], Jennifer [jénifer], Jackelin [jákelin]. Esa palabra non é inglesa ou, positivamente, é galega escrita coas grafías histórico-etimolóxicas? Pronúnciese "a la castellana", aínda que só sexa para que ben se vexa que o código da lingua galega lle é dependente e subsidiario. Ex: Feijoo [feixó], Janeiro [xanéiro], Araújo [araúxo], Gens [xéns], etc.

Sabia regra, si señor, e axeitadísima para que o galego se recupere e normalice!

Sexamos serios e rigorosos dunha vez. Estas palabras pertencen á onomástica galega e só a ela. E a onomástica é unha parte inalienábel da nosa lingua. Podemos emprestar esas voces a outras linguas, asemade coas persoas que as leven, e nelas pronúncienas os seus falantes como eles quixeren. Mais nós, en galego, necesitamos transcribilas con x para as realizarmos coa fonética debida? Pois logo, vai ser mellor que reneguemos definitivamente da nosa herdanza toda. Nese rumbo andamos.

O auga frío

O auga está frío, o aula aberto... Cada vez adoita ouvírense máis estas e semellábeis construcións. Aínda hai quen diga que non temos a norma no castelán? Pola norma lingüística castelá se guía, tamén ao se expresar en galego, a maioría dos falantes pertencentes á capa intermedia da comunidade lingüística galegófona, caracterizados por teren estudos medios ou mesmo superiores e, quizais debido a iso, por unha interiorización bastante fonda e pouco reflexiva da norma castelá media ou case vulgar. O peor do caso non está nisto, senón en que, por causa de condutas lingüísticas dese teor, a norma da lingua galega está mudando de vez. Curiosamente, o que en castelán comezou sendo un inmenso vulgarismo e por unha vulgarización das elites se converteu nun cambio lingüístico practicamente afianzado, ese mesmo fenómeno converteuse, grazas ao papanatismo dos galegos perante todo o que vén de fóra, en modelo e norma, malia ser tan alleo a ela, da fala na nosa propia lingua.

Nada ou case nada é dado facer aos que, coma a min, lles repugnan ou dan noxo esas construcións. Impóñense e acabouse. Xa nos pasou, nestas últimas décadas, perante o afianzamento de tal cambio en castelán. Desde os meus estudos primarios, que foron en castelán e sobre a lingua castelá como única lingua accesíbel e mesmo como a medida de todas as linguas, ata os meus estudos universitarios -que inclúen a licenciatura en filoloxía hispánica-, sempre me aprenderon que os nomes femininos que comezan por [a] tónico, constrúense co alomorfo el do artigo fem¡nino e que, porén, se comportan como femininos con todos os demais determinantes, modificadores e atributos. Polo que se dicía e escribía: el águila, el águila negra, una águila, aquella águila, el águila está muerta, las águilas, las águilas son rápidas... Pois agora xa non, ou a norma máis común xa permite, mesmo nos libros de texto el águila negro, un águila, aquel águila, el águila está muerto, los águilas, los águilas son rápidos... Así vos é. O cambio está cumprido. E non hai que admirarse moito de que a academia e os falantes de rexistro elevado o permitisen. Eles mesmos foron os actores do cambio xa antigo polo que a palabra arte se masculinizara en certas acepcións e sintagmas, e a partir de aí eles mesmos decidiron que o correcto e preceptivo era dicir arte nuevo, el arte gótico, etc.

Este, porén, non é o noso problema. El é que desde fóra do noso sistema e norma lingüísticos se está gobernando a nosa lingua porque nós mesmos non a coñecemos nin aprezamos na súa entidade e integridade propias. E, coma no caso castelán, o cambio é acollido nas capas medias sociais e lingüísticas, que por iso mesmo serán imitadas polos demais utentes ata que finalmente fiquen avergoñadas e vitandas as construcións de noso: a arte nova, a arte gótica, a auga fría, a aula magna...

Entre Deus e Dios

En pura ciencia lingüística, non hai maneira de negar que a palabra Dios forme parte do léxico da lingua galega. Igual ca a palabra silla e tantos outros castelanismos léxicos e morfolóxicos. Pertencen ao sistema, no que entraron e funcionan cabalmente e sen ningunha dificultade. Todo falante as entende e case todos son capaces de empregalas. A norma non só as admite, senón que as prefire. Á norma me refiro entendida desde unha óptica descritiva, aquela que rexe e é definida polos usos da comunidade lingüística. Non me refiro, claro está, á norma prescritiva, establecida desde fóra con pretensións "normativizadoras". Que, de por parte e por desventura, son a miúdo tan pouco eficaces.

No duplicado léxico Deus/Dios temos un caso semellábel ao de Galiza/Galicia, coas diferenzas de grao e tempo que cumpra sinalar. Desde o punto de vista da pura lingüística, as razóns polas que debamos preferir Galicia sobre Galiza non son mellores ca as que nos asisten para recomendar o emprego de Dios en vez de Deus. Por moito que nos matemos, o non largo resío de comunidade galego falante que bordea o xa extenso e próspero eido castelán falante, aqueloutra comunidade seguirá moito tempo dicindo "diolo queira", "ben sabe dios", "nindiós" e semellantes. Só uns cantos utentes, cando ergueitos a un rexistro elevado, ousarán se cadra substituír tales expresións polas súas versións normativas. Aplicando o criterio que a algúns tanto convence, o de preferir as variantes que configuran unha lingua demótica, a cuestión non ten volta de folla.

Está ben que nunha lingua haxa dúas palabras tan diferentes para un só referente, e por riba único e absoluto, como é ese ao que refiren os membros do duplicado léxico Deus/Dios? Por razóns que calo, non serei eu quen se apure a responder.

E ninguén me veña con obxeccións obvias e por iso superficiais. Que Dios é un castelanismo e Galicia non? O groso do caso é que Dios recubriu a forma de noso ata a facer desaparecer no sistema e na norma, coma no caso de Galicia contra Galiza. De por parte, non é certo que no triunfo da voz Galicia non influíse a norma castelá. Que nun caso intervén e no outro non a legalidade, pola que só a voz Galicia é oficial? Está ben. Pois..., tamén se pode cambiar a lei para a facer máis acaída á xustiza da recuperación e á realidade (histórica). Ou, ao contrario, pódese pedir á xerarquía da Igrexa galega que declare a forma Dios como a única canonicamente válida, co fin de que non se dea a suposta monstruosidade de nunha mesma lingua haber dous nomes para o referente absoluto sobre todo referente, para o ser maior que se pode pensar, como o definiu o santo Anselmo.

Entre Galiza e Galicia

Dixeron que son ambas filoloxicamente lexítimas, confundindo coma os profanos filoloxía e lingüística histórica. Que queren dicir con iso da lexitimidade? Non que se poida usar calquera das dúas indistintamente e co mesmo dereito; senón, unicamente, que ambas son formas historicamente testemuñadas. Sobre isto, mellor fora que calasen. As formas que ofrecen os documentos medievais escritos en lingua galega, e aínda en castelán, son cando menos estas cinco: Galiza, Galizia, Galisia, Galliza e Gallizia. As cinco son, endalí, formas filoloxicamente lexítimas?

Na última revisión das normas ortográficas e morfolóxicas foron recoñecidas Galiza e Galicia. Esta segunda forma, que é a oficial e a única que as normas recoñecían ata hai pouco, provén daquelas medievais que manteñen -mellor, recuperan- o iode, adaptada máis tarde a súa ortografía consonte as reformas ortográficas polas que pasou a lingua castelá. Quere isto dicir que, na súa literalidade textual, a forma Galicia é moi serodia e non deriva do latinismo formal Gallecia, que aparece sobre todo en textos escritos en latín medieval.

Que sentido ten recoñecer nas normas ortográficas e morfolóxicas a posibilidade de elixir entre Galiza e Galicia para despois, na práctica, negarnos aos utentes a primeira opción en nome da regra creada para o caso: a de que a certos referentes nunha mesma lingua só lles pode corresponder unha única forma? Xa!, non se atreveron a tanto; só a aplican ao referente “país”. Por que vale só para este e non para outros referentes, como "Deus/Dios" ou "nai/mai/madre"? Non se diga que o vocábulo Dios non é galego? Ben sabe Dios que o é, coma ladrillo ou silla. Calquera empréstimo lingüístico, aínda que non nos praza, unha vez que entrou no sistema de chegada, pertence xa a el e nel constitúe un elemento do fenómeno universal da variación lingüística.

Quen se pronunciou ao nos desaconsellaren o uso efectivo da variante Galiza? A filoloxía? A legalidade vixente? Se cadra, unha sección do aparato ideolóxico de estado –diríase, adoptando un coñecido modelo de análise da realidade social. Ou téntase así de aplicar unha norma superior, aquela que establece como únicas formas toponímicas válidas as formas galegas? Entón, fosen consecuentes e decidisen que Galiza non é topónimo galego, senón –xa que castelán non– só portugués.

Se voltarmos á pura lingüística histórica, a forma Galiza leva todas as trazas de maior autenticidade. As formas con ela concorrentes parecen non ter máis explicación ca a de seren ultracorreccións gráficas, ao principio, e máis tarde adaptacións á fonética e morfoloxía castelás, influíntes no galego con forza abonda xa desde principios do século XIV. Se non, a ver quen me explica por que xa no latín galego do século XI a palabra derivada galiciense aparece grafada kalicense (“soldares kalicenses”), con notoria e avultada ultracorrección que, porén, non se aplica aínda á absorción do iode... Se este na palabra derivada foi absorbido, na primitiva con máis razón. Sen a influencia do castelán, a forma Galiza sería a única que se imporía. Pensen que o mesmo topónimo Cacabelos, o do Bierzo, aparece artificialmente grafado Cacavillos en dous documentos de 1410 relacionados co hospital de Santiago. Pois nin así se impuxo, malia ficar aquela vila fóra da Galicia moderna. Por azar sería que aquí a ideoloxía non viñese cubrir a realidade e falseala.

Xa ven a onde nos pode levar a ideoloxía. Ou, se de legalidade se tratar, como o dereito pode ser torto.

Solevar e outros compostos de levar

Podemos falar de compostos de levar cando nos referimos aos verbos elevar, enlevar, relevar e solevar; aínda que o proceso de composición se produciu xa no latín, polo menos en tres destas catro voces. No latín clásico achamos ELEVARE, RELEVARE e SUBLEVARE. Non se rexistra, que eu saiba, *INLEVARE ou *ILLEVARE. Poida que se crease no latín vulgar dalgunha rexión ou grupo social. Poida, mellor aínda, que fr. enlever se obtivese na idade media mediante a composición de en e lever, e o mesmo se pode supoñer para o portugués enlevar se non se tratase, como parecelle mellor, dun galicismo.

Hoxe en día, na lingua galega máis usual, tanto oral como escrita, só elevar é de uso frecuente. Emprégase moito menos relevar, e isto é só na escrita ou en rexistros orais elevados. Ben se comprenderá ese pouco uso, poisque ese verbo se entende comunmente como derivado de relevo, substantivo pertencente primariamente á linguaxe técnica da descrición xeográfica e das artes. Secundaria e figuradamente, é tamén adoitado noutros rexistros cultos da lingua co significado de 'importancia', 'saliencia'... Ten aínda relevar outra acepción, a de 'liberar dunha obriga', 'perdoar', 'aliviar a alguén'. É este sentido o que adopta cando se documenta no galego medieval. Anticipamos arriba que se entende comunmente relevar como derivado de relevo. Historicamente, sucedeu xustamente o contrario. O vocábulo relevo é un derivado regresivo de relevar, calcando o procedemento polo que o fr. relief deriva de relever. Despois, unha vez abonada polo uso a voz relevo, na conciencia dos seus utentes reinterprétase o verbo como derivado do substantivo.

Caso curioso é o da voz enlevar e dos seus derivados enlevación, enlevamento e enlevo; este, un verdadeiro derivado regresivo. Semella claro que entraron na lingua literaria galega de principios do século XX como empréstimos do portugués. Nesta lingua enlevar úsase só como sinónimo de extasiar. Os escritores galegos que o acollen, fano moitas veces sinónimo de elevar. Ven nel, seguramente, un bon recurso a prol do diferencialismo que pretenden verbo do castelán. Hoxe obsérvase certa renitencia perante o emprego destas voces, mesmo no seu senso normal en portugués. Semella seren preferidas a elas as súas sinónimas pertencentes ás familias de éxtase, encanto, gaiola, engado... Tamén adoita xa rexeitarse, usado neste sentido figurado, o verbo engadar, creación literaria recente a partir de engadar, 'atraer con cebo' en sentido propio; tende a ser considerado como un neoloxismo sobexo e pouco rendíbel. Sorte distinta lle coubo ao verbo engaiolar; mesmo na lingua oral e en situacións informais se utiliza con certa frecuencia e con alto rendemento expresivo. Merece fomentarse por iso e pola súa orixe popular. Supoño, verbo de enlevar e a súa familia, que a súa presenza no léxico portugués provén do fr. enlever e a súa familia -enlèvement, enlevage, enlevure... Atendendo á forma, cabe coidar que é así. Se atendermos ao significado, semella levarnos a pensar o contrario. Estas voces en portugués teñen un significado moi concreto e restritivo, o de 'elevación' en sentido espiritual. A familia fr. enlev- ofrece, pola contra, unha ampla polisemia, que vai desde 'erguer' (sinonimia con soulever) ata'tirar', 'levar consigo', 'roubar'. Porén, na acepción orixinaria de 'erguer', enlever úsase figuradamente como sinónimo de ravir. Deste uso figurado deberon de derivar os vocábulos galego-portugueses que presentan enlev-, como un calco para traducir construcións da lingua francesa onde o lexema refire ao estado anímico de ensoñación ou éxtase.

Finalmente, atendamos á voz solevar. Dos dicionarios galegos que consultei, en ningún aparece. Nos dicionarios portugueses prestáselle pouca atención, remítesenos á sinónima solevantar. O seu significado sería 'soerguer', 'erguer un pouco ou con dificultade'. A voz está testemuñada en castelán antigo; mais logo recuou perante o éxito do cultismo sublevar ata quedar arrombada no recuncho dos arcaísmos. En galego tivo que suceder algo semellante. Na lingua galega escrita nunca a achei, escribín aquí hai uns días. Na lingua galega oral, escoiteina máis dunha vez nos primeiros anos da miña vida. Usábaa miña nai e non certamente no sentido de 'erguer con dificultade", senón no de 'sublevar'. "Non te soleves", dicíame se lle parecía que eu tentaba de arrepoñerme contra o que ela decidía sobre min. Agora teño que dicir que nos escritos de Blanco Amor aparece ata dúas veces a voz solevar, segundo acabo de comprobar nunha consulta feita ao TILG (Tesouro Informatizado da Lingua Galega). Importa moito notar que Blanco Amor a emprega nun sentido -o de 'erguer', 'sobrepoñer','elevar moi alto'...- ben diferente dos que nos ofrecen os dicionarios portugueses ou os usos que lembro de miña nai.

Se lle albiscarmos algunha posibilidade de trunfo ao esforzo por recuperar eidos perdidos da lingua galega, velaquí unhas voces cuxo uso sería ben promover. Se non, a nosa lingua irase volvendo cada vez máis isomorfa coa castelá. En todo, por desventura. No tocante á semántica e ao léxico, como é o caso, tamén.

Durmir e adormecer

Durmir e adormecer

Hai no sistema da lingua galega a posibilidade de expresar con dous verbos que, aínda contendo o mesmo lexema, son claramente distintos, a distinción semántica que se estabelece entre ‘estar a durmir’ e ‘quedarse a durmir’ ou ‘facer durmir’. Pódese afirmar, para o caso, que existe isomorfismo semántico e léxico entre o galego e o castelán; aínda que, como é sabido, esta lingua tende a expresar os tres significados co mesmo vocábulo, dormir, recorrendo, cando se quere marcar mellor a distinción, ás perífrases coas que definimos eses significados, ou, cando se trata do sentido incoativo, valéndose da pronominalización do verbo, dormirse.

Mediante a voz adormecer o galego resolveu, de maneira económica e eficaz, a expresión desas distincións semánticas. Niso semella ao francés, que dispón tamén de dúas voces, dormir e endormir. O fr. endormir significa ‘facer durmir’, como o gal. adormecer, usados en construcións transitivas. O gal. adormecer ten sentido incoativo nas intransitivas. O sentido incoativo adquíreo o fr. endormir ao que se pronominaliza, s’ endormir, e, redundantemente, ocorrendo en sintagmas intransitivos. O sistema permítelle ao castelán recorrer a adormecer, adormir, adormentar para connotar os semas de causación ou de incoación. Aínda así, por norma, como adiantabamos, tende a usar soamente a voz dormir, reforzada con verbos auxiliares ou cun pronome pseudorreflexivo. Por norma, como dicimos.

Por norma a nosa lingua ten menos tendencia a pronominalizar verbos, malia ser esta unha posibilidade do sistema. A razón está en que case non precisa acudir a tal recurso para marcar distincións semánticas que a voz ten xa de seu ou adquire no contexto sintagmático, como acontece no tocante a expresar a intransitividade. Poñamos por caso os verbos sentar, casar, cansar... e sobre todo verbos formados co sufixo –ecer, como adormecer, aborrecer, adoecer/devecer, quecer, esquecer... En galego o máis propio, se o contrario non for totalmente “anormal”, son secuencias como sentou na cadeira, casaron onte, cansou axiña, adormeceu coa calor, aborrecín no cinema, adoecía/devecía por ela, o día queceu moito, esqueceume a lección...

Acontece, porén, que, na lingua galega usual hoxe en día, a norma atinxente a estes trazos de seu estase a cambiar pola contraria. Por unha banda, constrúense como formalmente reflexivos, pronominais, os verbos sentar, casar, cansar... Pola outra, deixan mesmo de se usar verbos coma adormecer, aborrecer, quecer, esquecer, adoecer, devecer..., substituídos sen receo por durmir(se), aburrir, quentarse, olvidarse/esquecerse, etc. Todo moi coherente coa xa secular evolución da lingua galega cara a unha completa nivelación de diferenzas verbo da lingua de Castela, na que boa parte da comunidade galegofalante ve e ten a norma do seu falar, coma se o castelán fose a medida de todas as linguas.

Beixar, baixar, erguer e a lingua litúrxica

Hai máis de cincuenta anos, sendo eu un cativo, na igrexa parroquial do lugar realizábase por Semana Santa un rito relixioso que, segundo as primeiras informacións orais que recibín, chamábase "baixa-la crus". Consistía en os frigueses pasaren e bicaren axionllados a cruz parroquial exposta nun almofadón pousado ao pé do impoñente monumento do xoves santo, mentres nos múltiples degraus deste ardían crepitantes ata a bóveda os cirios e as candeas.



No meu maxín suscitouse entón esta pregunta: como é que esa acción se pode chamar baixar a cruz?, de onde a baixamos ao lle darmos un bico? Miña nai non soubo darme outra resposta ca a de que sempre lle chamaran así; de seu pai e de súa avoa aprendera ela o nome. Pasarían quince ou vinte anos antes de que eu achase por min mesmo a resposta.



Na miña autodidacta introdución á literatura galega, cheguei a me familiarizar co lexema beix-, presente nos vocábulos beixo e beixar. Nunha curta viaxe por Portugal comprobei que os do país usaban estas palabras nos mesmos contextos e situacións en que nós usabamos bico e bicar. A partir de aí foi como comprendín. A denominación daquel rito, no teor en que se me transmitira, non era senón a deformación da denominación orixinaria beixar a cruz, ocorrida, por suposto, esa deformación no cruzamento con baixar había tempo, despois de perdido o uso de beixar noutros contextos. Se había moito ou non moito tempo que sucedera, non é doado suxerilo; aínda que sería máis ben longo, porque na fala local non se conservaba o lexema beix- en ningún outro uso, substituído totalmente por bic-. Hoxe en día aquel rito e o seu nome perdéronse, por desapareceren os que usaban o nome e porque o propio rito desapareceu cando hai máis de corenta anos se reformou a liturxia da Semana Santa. Desde entón, a cruz dáse a beixar ao pobo só no transcurso dos oficios litúrxicos do venres santo, xa non durante as vinte e catro horas que transcorren desde os oficios do xoves ata os do venres, período en que as igrexas permanecían case ininterrompidamente abertas para facilitar aos fregueses visitar o monumento e beixar a cruz.


O que máis nos interesa, porén, é o fenómeno de cambio lingüístico consistente na substitución dun lexema por outro ata a completa desaparición do primeiro, polo menos nun espazo xeográfico concreto.

Neste caso, a substitución acontece dentro do propio sistema da lingua, sen que haxa que supoñer ningunha interferencia do castelán, do tipo da que hoxe está a substituír bico/bicar por beso/besar. Sucedeu que de dous sinónimos, o máis novo, xurdido dunha operación metonímica -os beixos danse co bico, igual ca a bicada- e antes metafórica -ao conxunto dos dous beizos chámaselle bico, coma ao dos paxaros-, comeulle totalmente o terreo ao máis vello. O que hoxe acontece no paso de bico a beso é un caso ben diferente. Constitúe un elemento máis entre os moitos que forman parte do fenómeno global de substitución lingüística do galego polo castelán, nunha das dúas vertentes do mesmo, aquela pola que as formas galegas logo de resultaren estigmatizadas tenden a ser desprazadas polas castelás. A segunda vertente é a de paso dos utentes galegofalantes a castelanfalantes, en diversos degraus de conversión. Por entrambos camiños vaise indo asemade á substitución total, ata que do antigo galego fique soamente algún trazo que dentro duns séculos se poderá cualificar de substrato, froito das interferencias que da nosa lingua toma hoxe o castelán falado en Galicia. Ex.: "no seas parviño", "coge el niño en el colo"...

Contra estes cambios que atinxen á lingua de Galicia e áos seus usos, pouca forza van facer medidas coma as recentemente adoptadas por un terzo dos concellos do país, convidados polo de Redondela e co apoio da Dirección Xeral de Política Lingüística. Non quero criticalas, todo o contrario. Tento de facer ver que só pode enxergárselles un mínimo de éxito se elas foren unhas entre moitas outras, máis fondas e radicais, tendentes á recuperación do corpus e dos usos que a lingua leva tempo perdendo. Se non, pouco se vai lograr con que as orquestras canten en galego un cuarto das cancións que interpreten nas verbenas, con que a misa solemne das festas se diga na nosa lingua e con que a banda de música ou os gaiteiros fagan que se ouza o himno galego ao erguer a Deus. A lingua que en tales situacións se usar pode ser perfectamente unha variedade que, no canto de o deter, reforce o proceso de substitución.

Acabo de usar, reparen, a expresión ao erguer a Deus. Era esta, ou mellor dito ao erguer a Dios, a que usaban miña nai e as súas veciñas para se referiren ao momento da misa en que o crego erguía ao alto a hostia despois de consagración. Sen descoñecer nin moito menos o verbo levantar, que tamén usaban para o mesmo caso, a forma erguer era a máis empregada en todos os contextos e situacións extralingüísticas. Outro exemplo. Se meus pais me convidaban a deixar de estar deitado entre as sabas, dirixíanse a min co imperativo érguete, e con erte, a forma sincopada, máis frecuentemente. Cincuenta anos despois, o sinónimo levantar estalle comendo o terreo a erguer. Un caso máis entre moitos outros polos que de dúas ou máis formas, ambas galegas, a máis semellante ou en todo igual á correspondente castelá é a que despraza a diferente. Tamén se dá o caso contrario en discurso diferencialistas; mais as solucións neles preconizadas levan case sempre as de perder.

A supervivencia e previa recuperación do galego non pasa pola súa conversión nunha lingua litúrxica. E se tal acontecer porque o estado de cousas non permite outra, consérvese tan sequera o máis igual a si mesma que se puider. Así, se cadra, poderá resucitar socialmente nun futuro afastado no porvir, cando por ventura se reproducir o que aconteceu no século pasado coa lingua hebrea, despois de vinte e tantos que pasara a durmir nos libros, sen ser falada nin cultivada literariamente. Ou o milagre será imposíbel, por non haber xa pobo merecente e capaz?